< <

<

Ilim - pen tarihçiliri 20 - esirni "Ilim pen partliğan dewr" dep hokum qilişmaqta.
Ma'aripning gullinişi arqisida, hazir dunyada yiliğa 650 ming hil kitab yezilip, minutiğa bir hil kitab neşr qilinmaqta, kunige 900 hil keşpiyat barliqqa kelmekte, her kuni 1500 hil ilmiy dissertatsiye elan qilinwatqan ilmiy dissertatsiye 5 milyondin, ihtira, keşpiyatlar 350 mingdin aşmaqta.
Pen - t¨¦hnika saheside meydan'ğa kelgen alemşumul uç çong inqilab (Par quwwiti, elektr quwwiti, hesablaş maşinisi) ning hemmisi ma'arip tereqqiyati bilen ziç munasiwetlik. Şunga alimlar: "Hazirqi zaman derwazisining açquçi - ma'arip" dep mu'eyyenleşturmekte.
Iqtisadşunaslarning periziçe, başlan'ğuç mektep sewiyilik işçilarning işlepçiqiriş unumdarliqi 43%; ottura mektep sewiyilik işçilarning işlepçiqiriş unumdarliqi 108%; aliy mektep sewiyilik işçilarning işlepçiqiriş unumdarliqi 300% bolidiken. Bu pakittin ma'aripning jem'iyet tereqqiyatida neqeder muhim orun tutidiğanliqi öz - özidin melum.
Élimizde totni zamaniwilaşturuştin ibaret uluğwar kureş nişanisi otturiğa qoyulğandin keyin, medeniy - ma'arip işlirimiz kundin - kun'ge gullinişke qarap ilgirilimekte, jumlidin az sanliq milletler ma'aripimu intayin tez rawajlanmaqta. Bu tereqqiyatni biz ma'arip tarihşunasliqi we s¨¦lişturma ma'aripşunasliq prinsipliri asasida tetqiq qilip korsek tehimu oçuq koruwalalaymiz.
Uyğur ma'arip tarihiğa a'it hazirğiçe heçqandaq sistemiliq materiyalğa ige bolmiğinimiz uçun, deslepki izdiniş mewisi ornida muşu qisqiçe tarih yezildi. Bu uyğur ma'arip tarihşunasliqi we ma'arip s¨¦lişturmaşunasliqi bilen şoğulliniwatqan ma'aripçilirimiz we tetqiqatçilirimizning ilmiy izdinişige az - tola ilham bergusi, dep işinimiz.

1 - Bab Mu'ellim We Mektepning Peyda Boluşi

"Insaniyet ewladini terbiyileş - omumiy we mengguluk kategriye" (W. I. Lenin) bolğini uçun, t¨¦lim - terbiye tarihi iptida'iy jem'iyetnila başlan'ğan. Bu "Iptida'iy ma'arip" basquçida ata - anilar öz perzentlirige, tejribilik ustilar şagirtliriğa peşqedemler kiçiklerge mu'ellim idi. Ogitilidiğan ders turliri bolsa qural - saymanlarni yasaş usuli, otyaş yiğiş, oy quşlirini ogitiş usuli, yirtquçlardin qoğdiniş maharetliri qatarliqlardin ibaret idi. U emgek em¨¦liyitide yurguzuletti, keng ormanliq we dalilar dershana idi.
Keyinrek, işlepçiqiriş peydinpey tereqqiy qilip, mehsulat eşinidiğan boldi. Emgek teqsimati barliqqa keldi, kesip turliri ayrilip çiqti. Buning arqisida quldarliq tuzum, dolet we uruş peyda boldi.
Muşu obyektip mewjudiyet yeziqining ijad qilinişiğa turtke boldi.
Yeziq (Het) ning eng deslepki anisi 5000 yillar burun qedimqi MISIRda keşip qilin'ğan Irugilip (Şekil) hetidur, şu çağda MISIRda yene saman qeğez, kalendar (Şemsiye, qemeriye) mu ijad qilindi. Şuningdin keyin insanlarning yazma tarihi başlandi.
Mu'ellim we mektep ene şu yeziq keşpiyati asasida peyda boldi. "Mektep" degen atalğuning menisimu şuningdin derek beridu.
Dunyada tunji mektep qedimqi MISIRning Tibbis (Thebes) degen yeride qurulğan. Bu mektepning nami Ramissum (Ramissum) - "Oqutuş orgini" dep atilatti.
Miladidin burunqi 2870 - yili MISIR Pir'oni Essining weziri Pitah Hutip teripidin yezilğan "Sebuyet" we "Ehlaqname" namliq kitab resmiy ijtima'iy terbiye dersliki bolup bekitilgen. Del şu mezgillerde Babilunda padişah Aşurbanpalning orda kutuphanisi qurulup, uningda 25 ming jild kitab saqlan'ğan.
Lekin kitab we dersliklerning koplep yezilişi herplik het ijad qilin'ğandin keyinla mumkin boldi. Qedimqi Finikiliqlar miladidin 3000 yillar ilgiri jahan ma'aripining tunji ana tili dersliki "Élipbe" (1) Kitabini tuzup çiqti.
Qedimqi MISIR we Babilun ma'aripining turtkiside, qedimqi Yunanda tunji pedagog orgini Epib (Epib) qurulup, mu'ellimlerning t¨¦lim - terbiye işliriğa yetekçilik qilinidiğan boldi.
Biraq, bu çağdiki mu'ellimler quldarlarning a'ile oqutquçiliri bolup, "Yallanma ependi" dep atilatti. Oqutquçilarni kemsitidiğan bu atalğu keyinrek men'iy qilinip, uning orniğa mu'ellimlerni "Pedagog" dep ataydiğan boldi. Peb bala, Gokis yetekçi - "Perzentlerni yetekleş" degen uqumni bilduridu.
Şuning bilen bille, perzentlerni qandaq yetekleş usuli toğrisida dedaktika ilmiy meydan'ğa keldi. Grek tilida bu söz dedaktikos (Men oqutimen) degen menini bilduridu.
Şundaq qilip, quldarliq tuzumide ijtima'iy ma'arip oqutquçiliri pedagog, a'ile oqutquçiliri bolsa "Mu'edib" dep eniq ayrildi.
Uzun otmey, qedimqi Yunanda mu'ellimler içidin çong peylasoplar yetişip çiqip, mu'ellimlerning ijtima'iy orni zor derijide yuqiri koturuldi. Ularni kişiler Sopist ("Ilim guruhi") dep atap, bek hormet bilen tilğa ¨¦lişidiğan boldi.
Ilim guruhidikiler çong alimlar we meşhur natiq (Aratur) lardin bolup, ularning ijabiy turtkiside, miladidin burun qedimiqi Yunanda arqa arqidin akademiye (2) We inistitutlar (3) Quruldi. Ma'arip tarihida bu dewr "Klassik ma'arip dewri" dep atilidu.
Klassik ma'aripning oqutuş programmisiğa yette hil ders: Grek - Latin tili, natiqliq nezeriyisi, de'alektika, matematika, ge'ometriye, astronomiye we muzika kirguzulgen. Bu "Yette sen'et" dep atalğan.
Yuqiridiki yette sen'et programmisi qatariğa keyinrek yene tenterbiye maharet dersimu qoşuldi. Miladidin burunqi 776 - yili qedimqi Yunanning olumpiye degen yeride tesis qilin'ğan olimpik (4) Tenterbiye herikiti kişilerning etrapliq tereqqiy qilişiğa zor turtke boldi.
Klassik ma'aripning uluğ namayendiliridin bolğan meşhur alimlar, peylasoplar we pedagoglarning eng buyuk wekilliri Soqrat (5), Prutagras (6), Demokrit (7) Qatarliqlar t¨¦lim - terbiyide etrapliq tereqqiy qilduruş mezmun qilin'ğan bir yuruş sistemiliq pedagogika nezeriyisini otturiğa qoydi. Bolupmu yawropa klassik ma'aripining eng dangliq wekili, dunyada birinçi ustaz dep şohret qazan'ğan aristotil (Miladidin burunqi 384 - 322 - yillar) miladidin burunqi 335 - yili afinada "Rokyan" namliq meşhur inistitutni tesis qilğan we çong imperator Iskende Zulqerneyinni oqutqan, iskender bu mektepke 800 taran (8) Altun hediye qilğan.
F. En'gels Aristotelni qedimqi dunyada "Hemmila pendin hewerdar çong alim idi" degen. Derweqe u, ilim - penning hemmila sah¨¦liride ajayip zor muweppeqiyet qazan'ğan we intayin nurğun eser yazğan. Aristotel siyasiy tuzum ustide 158 hil tetqiqat ¨¦lip barğan.
Aristotel ilm - penni tunji qetim uç çong kategoriye (Nezeriyiwi bilim kategoriyisi, em¨¦liy işlinidiğan penler kategoriyisi, ijadiyet peni kategoriyisi) ge ayrip çiqqan. U matematika, logika, di'alektika we başqa tebi'iy penlerni nezeriyiwi bilim kategoriyisige; ehlaqşunasliq, siyaset, iqtisad we istrategiyeşunasliq ilimlirini em¨¦liy işlinidiğan penler kategoriyisige; şe'ir, muzika we başqa hemme sen'etni ijadiyet penliri kategoriyisige ayriğan.
Aristotel - yene logika ilmini keşip qilğuçi, di'alektika ilmining asasçisi. Şuning bilen u yene insaniyetning tunji ma'arip qamusi - ensiklopediyining yaratquçisi, Aristotel ensiklopediyige omumiy (Insklo) ma'arip (Pidiya) degenlik bolidu, dep eng mukemmel terip bergen.
Aristotel öz qoli bilen tesis qilğan "Rokyan" inistitutida ma'arip (Pedagogika) nişanisi qilip towendiki meşhur t¨¦limatni otturiğa qoyğan.
"... Grazjdanlarning hemmisini ma'ariptin erkin behrimen qiliş zorur, ma'arip ularning eqliy, ehlaqiy, jismaniy jehetlerdin etrapliq tereqqiy qilalişiğa uyğun boluşi kerek...".
Biraq, Aristotel idi'ologiye saheside yenila eyni zamandiki quldarliq tuzumining muteppekkuri idi. U bu tarihiy çeklimidin neriğa bosup otup ketelmidi. U özining eserlirining biride mundaq degen: "Qullar peqet söz qilişnila bilidiğan qoraldur...".

* * * * * *

Élimizning Huang'he wadisi şerq klassik ma'aripining asasiy merkezliridin biri bolup, miladidin h¨¦lila burun ¨¦limizde meşhur "Jyagu" yeziqi keşip qilin'ğan. Bu yeziq dunya boyiçe eng burun keşip qiliğan yeziqlar qatariğa kiridu.
"Jyagu" yeziqi eng qedimki basquçta songek we taşpaqa qepiğila yezilatti. Uningğa pal tebirliri hem yahşi - yamanliq toğrisidiki qiyaslar putuletti, bu yeziq tedrijiy islah qilinişi arqisida hazirqi Junggo yeziqi wujudtqa kelgen.
Quldarliq tuzumidiki şerq ma'aripining eng çong wekili Kungfuzi (Miladidin burunqi 551 - 479 - yillar) bolup, uning hususiy mektipide 3000 din artuq oquğuçi terbiylen'gen. Ularning içidin 70 tin artuqraqi şu zamanning ataqliq alimliri we pedagogliridin bolup yetişip çiqqan.
Kungfuzining zamandişi peylasop Lawzi uzun yillar oqutquçi boluş bilen bille ¨¦limizde "Min fu" namliq tunji kutuphanini tesis qilğan hem özi kutuphana başliqi bolğan.
Kungfuzining "Muhakime we bayan" namliq esiride uning ma'arip idiyisi h¨¦li keng şerhilen'gen. U "Hem oginiş, hem oyliniş kerek", "Oginip zerikmeslik, ogitip harmasliq" dep tekitligen.
Kungfuzining ehlaq terbiyisining yadrosi "Wapadarliq" bolup, u "Wapaning şerti mehribanliq" dep teşebbus qilatti, yene "Özung halimiğanni özgige tangma" dep tekitleytti.
Kungfuzi idiyisining tesiride ¨¦limizde miladidin burun "Meripetname" namliq pedagog risalisi yezilip çiqti. Bu eser şerqning klassik ma'arip tarihida çong ehmiyetke ige bolup, uningda eyni zamandiki ma'arip tuzumi, oqutuş mezmuni, metodika mesililiri şerhilen'gen.
Élimizde keyinrek birmunçe yuqiri bilim yurtlirimu tesis qilin'ğan, mesilen: miladining 1 - esirde (Ğerbiy hen sulalisi dewride) şotang (ѧÌÃ) Mektipi, miladining 276 - yili "Gözişo" (Hanliq mektep) tesis qilinip, mensepdarliq terbiyisi ¨¦lip berilğan.
Tang sulalisi dewrige kelgende Junggo ma'aripi kop derijide gullendi. Doletlik kutuphanilar quruldi. Tere we lata - puruşlardin yengiçe qeğez yasaş keşip qilindi. Bu keşpiyat şerq ma'aripini yukselduruşte zor turtke boluş bilen bille ğerbning metbe'e we qeğez sana'itining rawajlinişidimu turtkilik rol oynidi.
Tang sulalisi dewride Junggo şerq ma'aripining merkizige aylan'ğini uçun, Yaponiye qatarliq qoşna ellerning oquğuçiliri turkum - turkumlep ¨¦limizge k¨¦lip bilim ¨¦lip turdi.

Izahatlar:

(1) Bu atalğu Finikiliqlarning "Alpabeyt" sözidin k¨¦lip çiqqan ALPA okuz, beit oy yeni okuz qotini degen söz. Qedimqi Finikiliqlar okuzni "Muqeddes haywan" dep hesablaytti. Çunki, okuz tirikçilikning tayançisi idi.
(2) Akademiye Yunanliqlarning bir milliy qehrimanning nami.
(3) Inistitut Grek tilida "Yerim kun işlep, yerim kun bilim ¨¦liş" degen uqumni bilduridu. U çağda bilim ¨¦liş bilen işlepçiqiriş birleşturulgenidi. Inistitutlar hawaliq bağçilarda qurulğan bolup, stodentlar yerim kun oqup, yerim kun emgek qilatti.
(4) Olimpik tenterbiye herikiti - yuguruş, deska etiş, at beygisi, 稦lişiş, ressamliq, şe'ir, drama, opera, muzika qatarliq musabiqe turlirini öz içige alatti.
(5) Soqrat (Miladidin burunqi 469 - 399 - Yillar) "Bilim we ihtisas - insanning eng yuksek guzel peziliti" degen.
(6) Pilatun (Miladidin burunqi 427 - 347 - yillar) omur boyi oqutquçiliq qilğan. Miladidin burunqi 387 - yili afinada akademiye tesis qilğan, "Ğayiwi dolet", "Bilim toğrisida" qatarliq kop eserlerni yazğan.
(7) Prutagras (Miladidin burunqi 481 -411 - yillar) ataqliq pedagog, birinçi qetim pedagogika mesililirini otturiğa qoyğan. "Talant bilen oginiş ohşaş muhim" dep tekitligen.
(8) Demokrit (Miladidin burunqi 460 - 370 - Yillar) ensiklopedist alim. 52 Hil eser yazğan, "Ma'arip ademni özgerteleydu" degen.
(9) Taran - eyni zamandiki altun birliki.

eskertish:

uyghur maarip tarixigha munasiwetlik maqalilerni muellipi abdulla talip.

biz bu chatma maarip tarixi maqaliliride qeshqerni merkez qilghan 11-esirlerdiki maarip we uyghur yengi maaripining tarxi ustide toqtilalmiduq...kechurgeysiler.


Menbe: UXAG