< <

<

2-Bab

Uyghurlarda Iptidaiy Maarip

Miladidin burun Uyghurlar charwichiliq bilen dehqanchiliqqa tengla ehmiyet beretti. Chunki charwilargha boghuz, yem - heshek teyyarlash uchun arpa, bughday, bede osturush zorur idi. Mushu zoruriyet sewebidin ish teqsimati eniq ayrilip, helqning bir qismi dehqanchiliq bilen meshghul bolatti.

Miladining aldi - keynide Uyghurlarning koprek qismi yenila charwichi idi. Charwichilarning eng burun ogitiwalghan haywini it idi. Chunki it ow owlashqa, chidir - aq oylerni beqishqa, padilardin hewer elishqa birdinbir kereklik we qaranchuq haywan hesablinatti.

Charwilarning kopiyishi arqisida kochme charwichiliq meydan'gha keldi. Aq oylerni kochurush, ozuq - tuluklerni yotkesh uchun, at, harwa, qotaz kerek boldi. At kondurush, harwa yasash uchun huner - sen'et kespi barliqqa keldi. shuninggha egiship, ogitish bilen oginish, usta bilen shagirt meydan'gha keldi. Mana bu Uyghurlarda iptida'iy ma'aripning bihi idi.

Iptida'iy jem'iyette Uyghurlar shaman dinigha etqad qilatti. shaman, perihuen we Palchilar bu dinning mutepekkuri (Mollisi) idi. shaman dinining ayal hudasini Uyghurlar "Umay" dep ataytti. Umay bolsa keseldin, dewe - shayatunlardin saqlinishning rohiy medetkari idi. Bahshi bolsa shaman dinining yene bir rohiy medetkari idi. Kesel bolghan kishiler Bahshi - Perihunlarni teklip qilip, azayim oqutatti. Oy ichige yaki qoru otturisigha yaghach moma qadap peri oynitatti, keselni qizitilghan tomurdin atlatquzatti, gulhan yeqip, isriq salatti, ot - soqtin we "Chhetnek" tin saqlash uchun boynigha tumar esip qoyatti.

Lekin, keyinrek pendi - nesihetni asas qilip ehlaqiy terbiye yurguzidighan tebirchi mu'ellimler meydan'gha keldi. Ular kishilerni yahshiliqqa undeytti. Yaman heriketlerni tosuytti. Tebirchi mu'ellimlerning terbiye usuli palgha tebir berish yoli bilen elip berilatti. Mesilen: chushide qara korse, amiti kelidu; chushide aghriq at minse palaket basidu; qoy padisi korse bay bolidu; yamghur yeghip chush korse, bayashatliq bolidu; nan dessep chush korse, kozi kor bolidu; eqin sugha siyip chush korse, jarahet basidu, degenlerge ohshash. Ehlaqiy pendi - nesihet qorali qilin'ghan bundaq terbiye usuli "Tebirname" (Eriq putuk) namliq kitabta tehimu roshen hulase qilin'ghan.

" Erq putuk " Tin bir - ikki misal:

Eyiq bilen tungguz dawan ustide soqushuptu, eyiqning qarni yeriliptu, tungguzning chishliri sunuptu. Bilginki bu yamanliqtur.

Oghlan ata - anisigha qeydap, beshi qayghan, puti tayghan terepke ketiptu, cholde gherip bolup qaptu, keyin pushayman yep qaytip keliptu. Bilginki bu ezgu (Yahshiliq) dur.

Bu ikki misalda chongqur pedagogikiliq mezmun bolup, uningda telim - terbiye meqsiti eniq melum bolup turidu.

shaManizm etiqadining terbiye usuli qarimaqqa intayin sadda we kulkilik korun'gendek qilsimu, lekin uningda yenila yoruqluq bilen qarangghuluq, yahshiliq bilen yamanliq otturisidiki ziddiyet kurishining amilliri eks etip turidu. shunga kop esirler, nurghun dewrlerning otup ketkinige qarimay, shaManizm etiqadi we palchiliq adetlirining bugun'giche dawam qilip kelishi hergiz tasaddipiy emes. Mesilen: hazirghiche dawam qilip keliwatqan isriq selish, nokcha koydurush, qebri beshigha chiragh yeqish, kelinni gulhan ustidin atlatquzush, kun tutulghanda yigha - zar qilish... Qatarliqlarning hemmisi ene shu etiqadning qalduqliri.

Uyghurlarning bu etiqadliri bashqa qebile helqlirigimu chongqur tesir korsetken. Bu heqte Rim tarihchisi Mnand mundaq yazidu: " Zimark (1) Yultuzda Istemi (2) Teripidin qobul qilin'ghanda, Istemi qaghan altun tehtte olturidiken, altun teht chaqigha qizil tasma bekitiklik bolup, uni atqa soritip, bashqa chidirlarghimu elip barghili bolidiken. Chedir - bargah herhil yipek perdiler bilen bezelgen. Bu perdilerning ustige qoralliq jengchi, bore, yolwas, shirlarning suretliri keshtilen'gen. Qaghanning altun kariwiti, altun orunduqi bolup, turna we toz qushliri suritide yasalghan altun heykel ustige qurulghan. Zimark chedir - bargah aldigha barghanda, bir turkum ademler chiragh yorutup we is puritip elchilerning yuk - taqliri etrapida tohtimay yugurup yurgen. Andin elchilerni tagh arisidiki chimenlik otturisigha yeqilghan gulhan ustidin atlatquzup, arqidin chedir - bargahqa bashlap kirgen ".

Yoruqluq simwol qilin'ghan shaman etiqadi asasida miladining 763 - yili sherqiy Uyghurlar omumyuzluk Mani etiqadini qobul qildi. shuning bilen sherqiy Uyghurlarning ma'arip ide'ologiyiside yengi burulush peyda boldi.

Mani (Miladidin burunqi 274 - 215 - yillar) Iranliq bolup, eyni zamanda wa'iz, sha'ir we ataqliq dohtur idi. U miladining 241 - yili yeni 26 yeshidin bashlap, ozining diniy meslikini terghib qilishqa bashlighan. U: " putun hayatliq kurishi yoruqluq bilen qarangghuluq, heq bilen naheq otturisidiki kuresh. Nepisini tizginliyeligen adem yamanliqtin saqit bolalaydu, bolmisa ozimu, maddiy dunyamu halak bolidu " Degen. Mana bu - Mani dinining yadrosi.

Mani dinining terghibatchisi Purustadan 696 - yili junggogha kelip Mani dinini teshwiq qildi. Netijide Mani dini ottura tuzlenglikte yiltiz tartti.

Miladining 755 - we 762 - yilliri, Tang padishahi shuenzung (685 - 762) Ning teklipi bilen ongluk (Enlushen) isyanini basturushqa ottura tuzlenglikke barghan Uyghur generali Moyunchur Bokehan qaytishida Loyang shehiridin Iranliq tot rahibni elip Urhun'gha kelidu. Bu tot Mani rahibi ozining bilim iqtidari we dohturluq tejribisi arqiliq Urhundiki shaman bahshilirini munaziride yengiwalidu. Netijide Manizmning Uyghurlar ichidiki abroyi birdinla koturulup ketidu. sherqiy Uyghurlar Mani etiqadini omumyuzluk qobul qilidu we bu din dolet dini dep elan qilinidu. Mani dini mektepliRimu koplep echilidu. Moyunchur her on oylukke bir rahib (Helpet) belgilep, Uyghurlarni oqutidu, oqutush mezmuni putunley Mani eqidiliri bolidu.

Manizm eqidisi boyiche sherqiy Uyghurlar ene shu chaghdin bashlap yoruqluqni simwol qilip, aq kiyim kiyidighan, tam - turuslirini aqartidighan, chedirlirini aq kigizdin yasaydighan boldi. Hetta putun eskerlermu aq kiyim kiyetti(3).

768 - Yilidin bashlap Uyghurlarning Mani rahibliri ottura tuzlengliktin Urhun wadisigha koplep kelip - ketip turatti. Ularning ichide qol hunerwenler, binakarliq ustiliri asasiy salmaqni igileytti. Ular Uyghur binakarliq mahirliri bilen birlikte Urhun sheher qurulushigha qatniship, meshhur qaghan ordisi, haton ordisi qatarliq saraylarni bina qilghan. shu chaghlarda yene nurghun Mani ibadethaniliri, ibadethana mektepliRimu qurulup, bu yerde Mani ma'aripi yiltiz tartqan.

Uyghurlarning iptida'iy ma'aripi we dunya qarishida mushu mezgillerde gerche Mani ma'arip idiyisi ustunlukni igiligen bolsimu, lekin Uyghur jem'iyiti we ide'ologiyiside tutimizm eqidisi yenila kuchluk tesirge ige idi.

Tutim (Totim) Hindi'anche " uning uruqidin " Degen uqumni bilduridighan atalghu bolup, iptida'iy jem'iyette herqaysi qebile we uruqlarning kuchluk etiqad simasigha aylan'ghan. Mesilen: Uyghurlar borini, Henzular ejdihani, Ruslar eyiqni, babilunluqlar we Hindilar kalini " muqeddes " Dep choqunup, ozlirige tutim qiliwalghan.

Tutim eqidisi iptida'iy ide'ologiye bolush bilen bille, uningda iptida'iy telim - terbiye amilliri chongqur yiltiz tartqan. Mesilen: Uyghurlar iptida'iy jem'iyette " ana " Ni eng muqeddes dep qarap, ozlirining familisini " asina quli " Dep ataytti. Bu " ana uruqidinmen " Degen menini bilduridu. Bu eqide Henzu helqidimu qoyuq yiltiz tartqan. Mesilen: famile (_) Degen sozmu " ana uruqidin " Degen menini uqturidu. Bezi milletlerning kalini tutim qilishi, kalining paydiliq haywan bolghanliqidin, uning suti, goshi, terisi bolupmu uning kuchi hayatliqning menbesi bolghanliqidin bolghan. shunga u, muqeddes haywan dep qarilip, etiwarlinip, asrilip beqilatti we kopeytiletti. Bore bashqa bir seweb bilen tutim bolup qalghanidi. Mesilen: qedimki zamanda toqquz oghuz qebililirining birleshme kuchi altay taghliri arisida adiship olum girdabigha berip qalghanda, bir kok borining yol bashlishi bilen qamaldin qutulup nijatliq tapqanliqidek tarihiy riwayet ularning borini tutim qiliwelishigha seweb bolghan.

Demek, Uyghurlarning iptida'iy ma'arip idiyisige - yahshiliq we nijatliqning tutimi bolghan bore riwayiti, jin - alwastilargha qarshi kuresh qorali qilin'ghan shaman etiqadining simasi - ot hemde qarangghuluq we zulmetke qarshi kuresh qorali qilin'ghan Manizm simasi - yoruqluq qatarliq etiqadlar chongqur singgen.

Iptida'iy ma'arip basquchida Uyghurlarning zaman, makan, boshluq we tebi'et toghrisidiki bilimi heli derijide kengeygenidi. Uyghurlar " sart " Sani bilen ottura Asiyaning yipek yoli sodisini ilkige elip, charwa, dora - dermek we hetta qashteshi sodisi yurguzetti. Ularning soda karwanliri Chang'en we Soghdi sheherliride soda wekalethanisi achqan. Ularning nezer da'irisi kingiyip, sherqte Bohey dengizidin gherbte ottura dengizghiche bolghan keng terrotoriyidiki tagh - deryalarning emeliy ehwalini toluq biletti. Uyghurlar bashqa helqlerning artuqchiliqini tez qobul qilatti. Buddizimning " qendihar sen'iti " sherq bilen gherbning medeniyet en'enisini yoghurup qoshqinigha ohshash, Urhundiki binakarliq sen'itidimu turluk helqlerning (Henzu, Soghdi, Uyghur) bilim - huner - mahariti eks etken.

Urhun ma'aripi turtkiside Uyghurlarning tarihi bilimimu yuqiri koturulgen. Tarihiy bilimning aldinqi shertliridin biri kalendar" ni birinchi bolup tuzgen we bashqa turkiy helqlerge kengeytken. Meshhur Uyghurshunas Fon. Gaba'in: "Uyghurlar kalindar sistemisi toghrisida kop izden'gen we uni ihtira qilghan" dep ispatlaydu.

Kalendar toghrisidiki bir tarihiy hekaye Uyghur ma'aripi we edebiyatida ewladtin ewladqa riwayet bolup kelmekte.

"... Haqanlarning biri ozidin burun sadir bolghan bir jengning otmushini eslimek bolup, kalendar waqtini toghra chiqiralmay nurghun qetim adiship qaptu. Keyin helq ichidin meripetlik kishilerni toplap meslihet soraptu. Aridin bir danishmen pikir berip: (Bu ishta buningdin keyin ewladliRimizningmu hataliship yurmesliki uchun 12 ay we 12 burjqa asaslinip turup her bir yilgha isim belgileyli, tarih shu isimlar reti boyiche hesablansun. Bizdin bu hesablash usuli menggu yadikar bolup qalsun) deptu, Haqan maqul boptu - de, bir kuni owgha chiqip, dalidiki nurghun haywanlarni aldigha sleip derya lewige heydeptu. Ulardin 12 haywan deryadin uzup otuptu. Hemmining aldida otup ketkini chashqan boptu, (Yilning beshigha chashqan chiqti) degen temsildikidek, deslepki yil chashqanning namida atiliptu. Chashqandin keyin uy (Kala), yolwas, toshqan, leheng, yilan, at, qoy, maymun, tohu, it we tongguz retimi boyiche yillarning kalendar ismliki tuzuluptu...".

Uyghurlarning iptida'iy ma'arip - terbiyiside bolupmu Folklor wasitiliri (Qoshaq, temsil, riwayet) heli muhim dedaktik rolini oynighan. Uningda emgek soyush, qehRimanliq, yahshiliqqa dalalet, yamanliqqa nepret bildurush mahiyetliri obrazliq bayan qilinidu. "Bokehan Heqqidiki Riwayet" hem "" Nahsha Piri - Chenggi " Qatarliq riwayetler Uyghurlar ichide qedimdin tartip dedaktik (Telim - terbiye, pendi - nesihet) dersliki bolup keldi. Uning aldinqisi bokehan toghrisidiki tarihiy re'alliqni riwayet sheklide chushenduridu; keyinkisi bolsa estetikning kuchini namayet qilip beridu...

Izahatlar:

(1) Zimark - Rim imperiyisining elchisi, miladining 561 - yili yultuzgha elchilikke kelgen.

(2) Istemi - (530 - 581 - Yillar) gherbiy turkler serkerdisi.

(3) sha'ir Dufu: " Chang'en, Loyang sheher - dalalirini aq kyimlik cherikler qaplap ketken " Dep yazghanidi