< <

<

Selishturma Ma'aripshunasliq

Biz yuqirida 1949 - yilghiche bolghan Uyghur ma'arip tarihi ustide qisqiche tohtalduq. Azadliqtin keyinki ma'arip tereqqiyati toghrisida bashqa bir kitabimizda tonushturmaqchimiz.

Ma'arip ilmiy tetqiqati we ma'arip tarihshunasliqida eng muhim ilmiy usul selishturma ma'aripshunasliq metodi hesablinidu. Herbir ma'aripchi bu heqte zorur sawatqa ige bolushi kerek. Chunki, selishturma ma'aripshunasliq ilmi bizge ma'arip tereqqiyatidiki san bilen supet otturisidiki, jaylar bilen jaylar otturisidiki, dewrler otturisidiki, elimiz ma'aripi bilen bashqa eller ma'aripi otturisidiki perqlerni yorutup beridu.

Meshhur selishturma ma'aripshunas Beriday: "Bashqilarni chushinish arqiliq ozini chushiniwalghili bolidu. Mushu menidin alghanda, selishturma ma'aripshunasliq ilmi bekmu qimmetlik" degenidi. Yene bir selishturma ma'aripshunas kandel: "Selishturma ma'aripshunasliq ma'arip tarihini uzuldurmeslikni meqset qilidu..." Deydu.

Selishturma ma'aripshunasliq ilmi qedimqi Yunandin bashlan'ghan. Qedimqi Yunanning meshhur tarihchisi Senopon (Senopon) ozining "Padishah serosning terjimhali" namliq esiride: persiye yashlirining terbiye ehwali, u yerdiki ma'arip hizmetliri, persiye bilen Yunan ma'aripi otturisidiki perq, ikki hil ma'aripning meqsiti, teshkiliy tuzumliri... Qatarliq ehwallarni selishturma metodi boyiche tepsiliy bayan qilghan.

Qedimqi rimning ataqliq siyasetchisi Sistirun (Miladidin ilgiriki 100 - 43 - yillar) ozining "Jumhuriyet tuzulmisi" namliq meshhur esiride qedimki Yunan ma'aripi bilen rim ma'aripini selishturup teswirligen. Ottura esirde Tunisliq alim Kardun sherq Musulman ma'aripi bilen gherb ma'aripini selishturghan.

Lekin, selishturma ma'aripshunasliqni birinchi qetim sistemiliq pen qatarigha koturgen Fransiyilik meshhur pedagog Antuni Julliyan (8481 -- 5771 Antoni Jullien) boldi. U 1817 - yili "Selishturma ma'aripshunasliq" namliq meshhur esirini elan qildi. Bu eserning tesiride herqaysi eller ma'aripchiliri oz'ara nazaret qilish, oz elining ma'arip sewiyisini bashqa ellerning ma'arip sewiyisige selishturush dolqunini ewj alduruwetti.

1831 - Yili yene bir Fransuz pedagogi Wiktur (1792 - 1867 - Yillar) "Prossiye ma'aripi" namliq esirini elan qildi. Bu kitab nurghun ellerning ma'aripchiliri ichide tehimu zor tesir qozghidi.

20 - Esirning bashlirida selishturma ma'aripshunasliq 2 - basquchqa koturuldi. Meshhur In'gliz pedagogi Sadlir (3491 -- 1681 Michhael Sedler) "Ma'arip mesililiri" namliq 28 tomluq esirini elan qildi. Bu eserde u herqaysi memliketlerning ma'arip ehwalini tepsiliy selishturup bayan qildi.

1898 - Yildin bashlap selishturma ma'aripshunasliq Amerikida aliy mekteplerning resmiy derslikige kirguzuldi. shuningdin keyin herqaysi ellerde mehsus selishturma ma'aripshunasliq tetqiqat organliri tesis qilinishqa bashlidi. Mehsus mejmu'eler chiqirilidighan boldi.

Birleshken doletler teshkilati teripidin "Dunyaning ma'arip ehwali" degen namda kop tomluq kitab neshr qilindi.

Selishturma ma'aripshunasliqning tetqiqat metodi towendiki uch kategoriyige bolunidu:

1. Wertikal (Merdi'an) selishturush metodi: bu metod boyiche bir dolet yaki bir rayonning dewriy basquchliri boyiche selishturup bayan qilish usuli yurguzulidu.

2. Gorizuntal (Parallel) selishturush metodi: bu metod boyiche rayonlar bilen rayonlar, dolet bilen dolet otturisidiki perqler selishturulidu. Mesilen: 1982 - yillardiki sanliq melumat boyiche alghanda, Hoten wilayitide her 10 ming kishige toluq ottura mektep oqughuchiliri 40, Qeshqerde 54, Altayda 170, Qumulda 203, Aqsuda 73, Qizilsuda 75, Turpanda 99 we Urumchide 224 din toghra kelidu.

Yene 1980 - yili shinjangda her 10 ming kishige aliy mektep oqughuchiliri 10, Qazaqistanda 157, Ozbekistanda 174, Awstraliyide 230 din toghra kelidu. shu yillarda A Q sh da aliy mektep oqughuchisi her 10 ming kishige 269, Sowet ittipaqida 196, demokratik Chawshyende 155, Junggoda 10.5, Turkiyide 68 din toghra kelidu.

3. Tehlil yurguzush metodi: bu metod boyiche ahbarat - materiyallar toplinidu. Tetqiqatchi biwasite kozitish elip baridu. Ahirida toplan'ghan pakit - materiyallar selishturulup sistemigha selinidu.

Mushu nuqtidin alghandimu, ma'arip ilmiy tetqiqatida selishturma ma'aripshunasliq intayin muhim we chongqur ehmiyetke ige. Chunki hazir ilim - pen we tehnika keshpiyatliri hemde bilimning konirash we yengilinish jeryani kishini heyran qaldurarliq derijide tezleshmekte. Alimlarning hesablap korushiche, 16 - esirdiki tebi'iy penler keshpiyati aran 26 hil bolghan bolsa, 17 - esirde 106 hilgha, 18 - esirde 156 hilgha, 19 - esirde 546 hilgha, 20 - esirning aldinqi yerimida 961 hilgha yetken. 60 - Yillardin keyin ilim - pen sahesidiki yengilinish we keshpiyatlar ajayip tez kopiyip barmaqta. Penning yengilinish sur'iti hazir her 10 yilda bir qatliniwatidu. Tonugun bilgen nerse bugun konirap qeliwatidu, shunga hazir nurghun ellerde "Omurwayetlik ma'arip" yurguzulmekte.

Biraq selishturma ma'aripshunasliqning tetqiqat da'irisi addiy sanlarni korsitip qoyush bilen cheklenmeydu, u, ma'aripning omumiy ehwali, telim - terbiye nishanisi, oqutush tuzumi, ma'arip iqtisadi, ma'arip psihologiyisi, mektep bashqurush we oqutquchilar qoshuni qatarliq keng da'irini oz ichige alidu.

Selishturma ma'aripshunasliqning wertikal tetqiqat metodi kop hallarda ma'arip tarihshunasliqi bilen yeqin munasiwetlik. U, ma'arip tereqqiyatini tarihiy dewrler boyiche qarap chiqidu. Mesilen: miladidin 3000 yillar burun irogilip heti bilen yezilghan dunyaning 1 - tom qehrimanliq dastani "Kelkimish" (1) Dunyagha kelgendin buyan dunya ma'aripida birqanche burulush dewri bolup otti: 1) mektep we mu'ellimning kelip chiqishi; 2) klassik ma'arip dewri; 3) edebiy oyghinish (Ilim - meripet yuksilish) dewri; 4) sana'et inqilabi turtkiside peyda bolghan yeqinqi zaman ma'aripi dewri; 5) hazirqi zaman eliktrleshken ma'arip dewri.

Uyghur ma'arip tarihimu aldidiki bablarda bayan qilip otulgendek, harakterlik tarihiy dewrlerge bolunidu. Mesilen: 1) iptida'iy ma'arip basquchi; 2) mektep ma'aripi basquchi; 3) klassik ma'arip basquchi; 4) yengi mektep ma'aripi basquchi; 5) hazirqi zaman ma'aripi basquchida.

Uyghur klassik ma'aripi ozige has towendiki ikki alahidilikke ige: birinchidin, u quyuq diniy tus alghanliqi bilen munasiwetlik; ikkinchidin, Uyghur klassik ma'aripchiliri we edibliri turluk tillarni maharet bilen igiligenliki bilen munasiwetlik. Uyghur ma'aripining yazma yadikarliqining kop qismi ene shu diniy eserler ichide saqlinip kelgen. Nemis alimi F. Kardis mundaq dep yazidu: "Barliq til, edi'ologiye, pelsepe, sen'et pa'aliyetliri keynide diniy meqsetler bar idi. Ular weyran bolghan ibadethanilarda qedimqi zaman hojjetlerning kop qismini teshkil qilatti..." ("Junggoda metbe'ening keship qilinishi we uning gherbke tarqilishi.")

Mesilen: buddizm dewride qalghan nurghun yadikarliq ichide Uyghurlarning ehlaq, pelsepe we bilim - sen'et koz qarashliri saqlinip zamanimizghiche yetip kelgenliki Uyghur ma'arip tetqiqatimiz uchun elwette zor paydiliq.

Uyghur klassik ma'aripining 2 - muhim alahidilikige kelsek, ottura esirdiki klassik ma'arip namayendiliri we ataqliq Uyghur ziyaliyliri talantliq til mahirliri idi. Ularning beziliri Ereb, Pars tillirida yirik eser yazghan. Ularning beziliri Sanskrit, Henzu tillirida yirik eser yazghan. Ularning bezilirining talanti gherbni heyran qaldursa, beziliri sherqni heyran qaldurghanidi. Uyghur ma'aripi we Uyghur ewladliri ene shu mutepekkurliri bilen pehirlineleydu we mushu pehirlinish rohi bilen hazir tereqqiy qiliwatqan Uyghur ma'aripi choqum kelguside nurghun alimlarni yetishturup, Uyghur helqini ilghar milletler qataridin orun elishqa yeteklishige ishench baghliyalaydu. shunga ma'arip ilmiy tetqiqatida selishturma ma'aripshunasliq bilen bille ma'arip kelechekshunasliqnimu qetirqinip tetqiq qilishimiz lazim.

Ma'arip kelechekshunasliq (FuturoIogiye) ni 1943 - yili tunji qetim Nemis pedagogi Pol'istemir otturigha qoyghan. 1960 - Yili Amerikida "Helq'ara kelechekshunasliq ilmiy jem'iyiti" quruldi. Hazir bu jem'iyetning 80 din artuq memlikette 40 mingdin artuq ezasi bar. Ma'arip kelechekshunasliqni resmiy pen supitide derslik ichige kirguzgen ottura we aliy mekteplerning sani bir Amerika qoshma shtatlirining ozidila 200 din ashti.

Lenin mundaq degenidi: "Yengi jemiyet qurghuchilar yalghuz otmushni bilish bilenla qalmay, belki yureklik halda kelecheknimu tesewwur qilalishi kerek." ("Lenin eserliri" 21 - tom, Henzuche neshri, 52 - bet.)

Hazirqi ilim - pen tereqqiyatidimu kelechekshunasliq tetqiqatigha eghir mejburiyetler yuklenmekte. Keng ka'inat we cheksiz shey'ilerning siri echilghanseri penning turliri, tetqiqat obyektliri nechche ming hilgha yetti. Uning ustige ilim - pen tereqqiyati ma'aripni we herbir kishini uchke (Zamaniwilishishqa, dunyagha, kelechekke) yuzlinishke teqezza qilmaqta. Herbir yash ewlad uchun ilim - pen tereqqiyati bilen qedemdash bolush zoruriyiti tughulmaqta. shunga cheklik omur ichide her bir kishi uchun yalghuz bugunni kozlep oginish kupaye qilmaydu, belki u etini kozlep oginish lazim.

Emeliyette telim - terbiye nishanisi ezeldinla ete uchun adem teyyarlashtin ibaret bolup keldi. Mushu menidin alghanda, aldi bilen herbir a'ile perzent uchun tebi'iy mektep, ata - anilar bolsa tebi'iy "Birinchi" ustaz bolushi kerek. Mektep terbiyisi bolsa uning dawami we toluqlimisi bolidu. Mush mejburiyetni a'ile bilen mektep teng ustige alghandila, perzentlirining bilimge intilishi kuchiyidu. Uning kelechek istiqbali parlaq bolidu.

Izahatlar:

(1) 1872 - Yili babilunning qedimki "Newi ordisi" din tepilghan 3000 misraliq re'alizm bilen romantizm birleshturulgen meshhur dastan