^SEHIPILER^
<
<
<
<
4. Hemit Wekili
Hemit wekili ili we Chochek wilayetliride 50 yil ma'arip hizmitini ishlidi. U 1930 - yildin bashlap oqutquchi bolup, tumenligen oqughuchilarni terbiyilidi. Talantliq we ijtihatliq bu meripetchi Uyghurche, Tatarche, Qazaqche, Erebche, Parsche, Turkche we Rusche tillarni pishshiq biletti we shu tillardiki derslik materiyallardin toluq paydilinatti. Hemit wekili 1934 - yildin bashlp ghuljidiki meshhur "Nemune mektipi" ge rehberlik qilip, putun ili ma'aripigha nemune yaratqanidi. Uning ulgisi boyiche shu chaghdiki "Ta'aliye", "Keshpiye", "Sayramiye", "Huseyniye", "Roshen", "Gulshen" qatarliq mektepler qayta retke selinip, tez rawajlandi.
Hemit wekili til - edebiyat, matematika, tarih, jughrapiye derslirini pishshiq bilish bilenla qalmastin, belki fizika, himiye, anatomiye, bi'ologiye penlirinimu pishshiq igiligen. U chaghda derslik materiyallar kem bolghachqa, algebra we gi'ometriye qatarliq penlerdin ozi konspik tuzup chiqqan.
Hemit wekili 1947 - yildin bashlap "Ghulja bilim yurti" da oqutquchiliq qildi we fizika, himiye, tirginometriye... Penliri uchun 1000 bettin artuq derslik teyyarlidi. U azadliqtin keyin algebra we analitik gi'ometriye qatarliq dersler uchun 800 bettin artuq oqutush qollanmisi ishlep chiqti. U nurghun qetim nemunilik ma'aripchi degen sherepke ige boldi.
Milliy birlik sep dewride milliy ma'aripning eng asasiy rolchisi, munewwer kompartiye ezasi we inqilabiy qurban lin jilu (1916 - 1943) Idi.
Lin jilu 1938 - yilning beshida shinjang dailfununining ilmiy mudirliqni ustige alghan, "Oginish bilen ishlitishni birleshturush" tin ibaret telim - terbiye fangjenini otturigha qoyghan hemde "Ittipaq bolush, jiddiy bolush, addiy - sadda bolush, rohluq bolush" din ibaret mektep nizamnamisini yurguzgen. U koturenggu - rohluq mezmundiki "Darilfunun mektep nahshisi" ni tuzup chiqqan. Uning rehberlikide shinjang darilfununi jushqun keypiyatliq bilim yurtigha aylan'ghan.
Lin jilu Aqsu wilayetlik ma'arip idarisige mes'ul bolghan we uchturpan, kucha nahiyilirige hakim bolghan chaghliridimu milliy ma'aripni rawajlandurush yolida chong ishlarni qildi.
"Milliy birlik sep dewri" diki gullen'gen ma'arip qoynida yetiship chiqqan talantliq Uyghur perzentliridin Abdukerim abbasuf (1920 - 1949), Lutpulla Mutellip (1922 - 1945), Abdulla Rozi (1919 - 1945) Qatarliq nurghun inqilabiy meripetperwer ziyaliylarning yetilishide lin jiluning inqilabiy ma'arip terbiyisining biwasite kuchluk tesiri boldi.
Ataqliq ma'aripchi we inqilabiy qurban Abdulla Rozi shu dewrdiki Uyghur ma'aripining kozge korun'gen namayandiliridin biri.
Abdullar rozi 1919 - yili uchturpanda kichik tijaretchi a'iliside tughulghan. Bowisi Atush meshhetlik idi. U 1935 - yil baharda uchturpandiki tunji darilmu'ellimin (U chaghda bu mektep ikki sinipliq qisqa muddetlik idi) ni ela tugitip, "Eliyul'ela" (Hemmidin birinchi) bolup mukapatlan'ghan. Eyni zamanda uni oqutqan bu mu'ellimning eslishiche, shu chaghda "Uningdek zerek, parasetlik osmurni korup baqmighan" iken. Abdulla Rozi uchturpan darilmu'elliminni tugitip, yezilarda mu'ellimlik qildi. Del shu chaghda ottura Asiya uniwersitetigha oqughuchi ewetish uqturushi kelgenidi. Uchturpandin imtihanda ela otkunler Abdulla Rozi, Abdukerim abbasof boldi. Aqsu konisheherdin yahshi netije bilen otkenler Mewlanjan Turdi, Hashimjan Ahunjan, Ehmet Hesenuf qatarliqlar idi. Biraq keyinkiler Urumchige del waqtida yetip barghan bolsimu, aldinqi ikkiylen waqtida ulgurup baralmay, Urumchide qelip oqushqa mejbur boldi.
1936 - Yilning ahiridin bashlap Abdulla Rozi olkilik darilmu'ellimin'ge kirip oqudi. U hem tebi'iy pende hem ijtima'iy pende tezla eng aldinqi qatargha otti. Yene kelip u pelsepe (Materiyalistik dunya qarash) saheside eng usta natiq idi. U hemme jehette yahshi bolghachqa, putun sawaqdashliri uni hormetlep "Dahiy oqughuchi" (Oqughuchilar dahiysi) dep atishatti. shu chaghdiki "shinjang geziti" de uning qisqa maqaliliri besilishqa bashlidi. Uning pochurkisi huddiy ozining kelishken qamitidek chirayliq idi. Abdulla Rozi bir maqaliside tunji qetim "Arzu" degen tehellusni qollan'ghinidin keyin, sawaqdashliri ichide bu tehellus keng tarqilip ketti. Olkilik darilmu'elliminning bir qisim munewwer oqughuchiliri uyushturghan bir ijadiyet guruppisining ismimu keyinche berip mushu tehellus bilen atilidighan boldi. Aridin uzun otmey mektep "Tertip bolumi" ning yoshurun charlap bekitishi arqisida bu ijadiyet guruppisi "Eksiyetchil" dep qarilandi. Ijadiyet guruppisining tesis qilghuchisi bolghan Abdulla Rozi siyasiy tohmet bilen Manasqa paliwetildi.
Abdulla Rozi Manasqa palinip kelip uzun otmey keng helq ammisining bashpanahliq qilishigha erishti. 1938 - Yil kuz mewsumidin bashlap Abdulla Rozi nahiyilik ma'arip idarisining ma'arip mupettishi, qoshumche Uyghur uyushmisining bash katipi bolup ishlidi. Abdulla Rozi ozige yuklen'gen qosh hizmet imtiyazidin jiddiy paydilinip, bu nahiyining bulung - pushqaqlirighiche arilap berip mektep torlirini qurup chiqti. Chonglar ma'aripighimu kongul bolup, sawatsizliqni yuyush herikitini ewj aldurdi. Ghepletke, nadanliqqa we jahaletke qarshi mezmunda "Tomur aka oyghandi" namliq dramini yezip chiqip, sehnileshturgendin keyin, bu drama putun nahiyini zilzilige kelturuwetti. Aridin top - toghra yerim esir otup ketken mushu kunlerdimu Urumchi, Manas, qutubi, alawusun qatarliq jaylarda kishiler Abdulla Rozi we uning pedagogikiliq dramisi - "Tomur aka oyghandi" ni eghizidin chushurushmeydu.
Abdulla Rozi 1940 - yilining ahirlirida Aqsu wilayitige qaytip keldi. U Aqsugha kelipla wilayetlik ma'arip idarisining bash ma'arip inspektori (Mektep mupettishi), jumlidin Uyghur uyushmisi qarmiqidiki mekteplerningmu mupettishi bolup ishlidi. U bir yil waqit serp qilip, putun nahiyilerdiki mekteplerni emeliy tekshurush chiqip, 1941 - yilning ahirliri we 1942 - yilning bashlirida Aqsu gezitide "Telim - terbiye ocherkliri" serlewhilik uzun maqalisini elan qildi. Bu maqale etrapliq mesililerni oz ichige alghanliqi uchun yerim ayghiche ayighi uzulmey besilghan we putun wilayet hetta chet wilayetlerdimu chong tesir qozghighanidi. Buningdin bashqa, Abdulla Rozi inspektorluq hoquqidin toghra paydilinip yerim yil ichide mektep teshkilini retke selip chiqti. U chaghlarda inspektorlarda shundaq imtiyaz bar idi. shuning bilen bille u yazliq we qishliq tetillik bilim ashurush kurslirini teshkillidi we bu kurslarda matematika hem til - edebiyat derslirini otti. U emeliy pa'aliyetliri arqisida putun wilayet boyiche tez shohret qazandi.
Oqutquchilar mesilisini hel qilish uchun, 1943 - yil 9 - ayda resmiy uch sinip, bir bilim ashurush kursidin teshkil tapqan Aqsu darilmu'ellimin mektipi dolan deryasi boyidiki yengi binada tentene bilen qayta eslige kelturuldi. Uning tunji ilmiy mudiri Abdulla Rozi idi.
shu yilning kech kuzide ot yurek sha'ir Lutpulla Mutellipning Aqsugha kelishi bilen bu yerde kuchluk dolqun peyda qildi. Abdulla Rozi we Lutpulla Mutellipke ohshash jenggiwar ziyaliylarning jahaletke qarshi kureshliri we ijadiyettiki hemkarliqi arqisida putun olke harakterlik chong ishlar mushu Aqsuda meydan'gha keldi. Qisqighina ikki - uch yil ichide Aqsuda chong hejimlik opera - dramilardin 10 nechchisi sehnileshturulup, Aqsu shinjang boyiche "Drama - opera shehiri" ge aylandi. Bu jehettin ashu bir mezgil ichide, uninggha ne qeshqer, ne Urumchi yetishelmeytti. Mushu muweppeqiyetlerning hasil bolushida merhum Abdulla Rozi yetekchilikidiki Aqsu darilmu'ellimin chong hesse qoshqan. Bu mektep chong tiptiki "Gherip - senem operasi" ni teyyarlighanning sirtida, Abdulla Rozi yazghan meshhur "Ogey ana" dramisini sehnileshturup putun wilayetni zilzilige kelturgen.
shuni mu'eyyenleshturush kerekki, L. mutellip bilen Abdulla Rozining ghayisi drama - sen'et dolquni arqiliq helqni oyghitish idi. Lekin, ular ilim - meripetni hergiz boshashturup qoymaytti. Bu jehette mundaq bir janliq misalni korsitip otush kupaye, bir kuni bir top oqughuchilar Lutpulla Mutellipni darilmu'elliminning yengi bina meydanida arigha eliwelip, sha'irning ressamliq maharitini sinap kormekchi bolushidu. Lutpulla derhal maqul bolidu -de, heliqi oqughuchilarning egeshturup sinipqa kiridu we qoligha bor elip, qara doskigha resim sizishqa bashlaydu: ong terepke kitab koruwatqan ilahiy qizni, sol terepke mewiliri qizirip pishqan alma derihini besh minut rozigada sizip chiqidu. Ilahiy qizning usti teripige "Muzeyus" degen sozni yezip qoyidu - de, siniptin aldirash chiqip ketidu. Oqughuchilar hang - tang bolushup, resimdin mene tapalmay, Abdulla Rozining sherhilep berishini iltimas qilidu. Abdulla Rozi bu tepishmaqni yeship beridu: heliqi surettiki ilim - penning piri "Muzeyus" namliq ilahiy qiz iken. Hazirqi muzey degen nammu shuningdin kelip chiqqaniken. Resimdiki mene: peqet kitab oqughanda we bilim alghandila andin mewige erisheleydu, degen uqumni bilduridiken. Bu jawabtin behrimen bolghan oqughuchilar bu ikki ustazning iqtidari we mol bilimige heyran qelishqan.
Abdulla Rozi yene "Arzu" tehellusi bilen Aqsu gezitide nurghun jenggiwar she'irlarni elan qildi. "Aprel ozgirishidin keyinki Uyghur she'iriyiti", "Kelpin we dolan shiwiliri" namliq ilmiy esirini yazdi. Bolupmu uning Lutpulla Mutellip bilen hemkarliship yazghan "Uyghur edebiyati" namliq esiri darilmu'elliminning eyni yillardiki birdinbir muhim dersliki idi. U, bu dersni ozi beretti. Derslik ichige kirguzulgen she'iriy zjanirlar uchun kopinche L. mutellip we bilal ezizning inqilabiy mezmun bilen yoghurulghan she'irliri misal qilip kirguzulgenidi. Uning ichide Lutpulla Mutellipning "sha'ir toghrisida muweshsheh" namliq she'irimu bar idi. Bu she'irning her bir kupletining bash misrasidiki birinchi herpni teriwelip qoshqanda "Yashash uchun kuresh" degen inqilabiy sho'ar chiqti. Uning ozi yazghan bir muweshsheh she'iridin "Kuch ulash" degen yangraq yekun chiqatti. "Yashash uchun kuresh", "Kuch ulash" - Marksizm prinsipighimu, Darwinizm prinsipighimu uyghun keletti. Abdulla Rozi mushu ulughwar ghayini bash ewladlargha miras qaldurghanidi. Uning ozi del mushu jenggiwar ghayining turtkiside yeqin dosti we sepdishi Lutpulla Mutellip bilen birlikte "Uchqunlar ittipaqi" namliq inqilabiy teshkilatni uyushturghanidi. Ular uch wilayet inqilabigha masliship qoralliq qozghilang koturush yolida mehpiy heriket elip beriwatqan chaghda, eksiyetchi hokumet da'iriliri teripidin qolgha elinip, 1945 - yili terrorluq bilen olturup tashlandi. Abdulla Rozi shu chaghda 26 yashta idi...
1942 - Yildin keyin siyasiy weziyet keskin ozgirip, munewwer kompartiye ezaliri we ilghar oqutquchilar arqa - arqidin tutqun qilindi we turmilerge tashlinip olturuwetildi.
shundaq qilip, "Milliy birlik sep dewri" de bir mehel gullen'gen ma'arip harab bolup ketti, mektepler taqaldi, oqutquchilar ishsiz qaldi, nadanliq we jahalet qaytidin bash koturdi.
Uning eksiche, uch wilayet inqilabiy rayonida milliy ma'arip gullep yashnidi. Ma'arip we oqutquchilarning orni kunsayin osti. Oqutquchiliq eng shereplik hizmet dep tonuldi we hormet qilindi. Merhum Ehmetjan Qasimi mundaq degenidi:
"Sinipta qalaq oqughuchi qalmisun dep yurek qenini serp qilip tirishiwatqan oqutquchi mehnitining qanchilik qiyin we japaliq ikenlikini yahshi bilimen. Kishilik jem'iyitide mu'ellimning mehnitidin pehirlikrek mehnet yoqtur, chunki, alim, mutehessis, yazghuchi, qomandan, jem'iyet, dolet erbabi we bashqilarning hemmisi oqutquchi mehnitining mehsulatidur."
Uch wilayet inqilabining deslepki mezgilliride ilida ottura, bashlan'ghuch mekteplerning sani 295 ke, sinip sani 980 ge, oqutquchilar sani 1051 ge, oqughuchilar sani 28 ming 345 ke yetken bolsa, 1949 - yil 9 - ayda mekteplerning sani 342 ge, sinip sani 1321 ge, oqutquchilarning sani 1413 ke, oqughuchilarning sani 39 ming 269 gha yetip barghanidi. 1950 - Yili jedwelleshturulgen sanliq melumatta ili wilayiti boyiche bashlan'ghuch mekteplerde 1134 sinip, 39 ming 734 oqughuchi, toluqsiz ottura mekteplerde 180 sinip, 4938 oqughuchi; Ehmetjan Qasimi namidiki bilim yurti, tibbiy mektep, huner - kesip mektipi we Rus mektepliride oquydighan 2096 oqughuchi qoshulup, jem'iy 46 ming 768 kishilik oqughuchilar qoshuni bolghanidi. U chaghda Ghulja sheher ichidiki ataqliq bashlan'ghuch mekteplerning biri bolghan "Murad mektipi" 27 sinipqa kopeygenidi.
Uch wilayet ma'aripida qisqila bir waqit ichide ottura melumatliq tebi'iy pen we ijtima'iy pen oqutquchiliri, dohtur, wrachlar, radist, pochtalyonlar yetiship chiqti, ular taki keyinki kunlergiche Uyghur ma'aripining yadro kuchliridin bolup muhim rol oynidi.
Uch wilayet inqilabining qizghin qatnashchisi - meripetperwer sha'ir Nimshehitning "Bilim ishqida" serlewhilik towendiki she'iri eyni zamanda intayin kuchluk tesir qozghighan meripet hitabi idi.
Jahan renaliri ichire bilimdek bir guzel yar yoq,
Bilimdin ozge tutqan bar, bolur u gahida yar - yoq.
Qara qashliq tolun aylar sanga birnechche kun yoldash,
Eger sen puldin ayrilsang, seni tashlaydu hech ar yuq.
Kirip nepsingning keynige, bilimdin ozge yar tutsang,
Beshinggha chushse bir kunler, u chaghda sen kebi har yoq.
Bilimge ashna bolsa, oqush ishqida bulbul bol,
Ogenmekke ma'arip baghchisidek esli gulzar yoq.
Ozengni Nimshehit ushbu pikirge eyligin qurban,
Bilimdin yuz origenler kebi qattiq gunahkar yoq...
Izahatlar:
(1) Milliy birlik sep - yapon basqunchilirigha qarshi urush dewride qurulghan milliy birlik sepni korsitidu.
(2) (3) "shinjang tarih materiyalliri" 1982 - yil, 5 - san 176 - bet, 180 - bet.
