< <

<

Yengi Mektep Ma'aripining Bashlinish Tarihi

"Otmushni untush jinayet" (W. I. Lenin), yuqiridiki selishturma arqiliq bizge melum boliduki, taki 19 - esirning 80 - yilliridimu Tyanshanning shimali we jenubida yenila eghir jahalet hokum surmekte idi, putun Teklimakan wadisida parlaq meripet shami bolup yan'ghan Qeshqerdek meripet merkezliride eyni zamandiki ulugh Uyghur alimi Mehmut Qeshqeri we Yusup Has Hajiptek mutepekkur zatlarni yetishturgen meshhur "Saji'e" bilim yurti we keyinrek nurghun alimliri bilen ottura Asiyada dangqi chiqqan "Mes'udiye" bilim yurtining ilim - ma'arip shamliri alliqachan ochup putun Tarim wadisi zulmet ichide qalghanidi. Del shu chaghda dunyaning ikkinchi bir cheti - Yawropa elliride bolsa, yengi tehnika we yengi ma'arip jush urup jahanni zilzilige kelturushke bashlighanidi. 1770 - Yilliri Jimis Wat teripidin keship qilin'ghan par mashinisi, 1804 - yili Foltun teripidin ihtira qilin'ghan okyan parahoti, 1805 - yili Setiwinis keship qilghan poyiz we tomur yol, Faradi asas salghan tok (Elektr) enirgiyisi, 1902 - yili aka - uka Reyt teripidin keship qilin'ghan ayropilan we bashqilar sherqtiki ghapillar dunyasini heyran qaldurdi. Eyni zamandiki yengi tehnika keshpiyatlirigha egiship turluk - tumen zawut - fabrikilar Yawropa quruqluqida qed koturushke bashlidi.

Gherbtiki mushu tereqqiyatning oyghitishi arqisida bezi Islam olimalirining we tereqqiyetperwer kishlerning kozi echilip, dunyagha nezer selishqa mejbur boldi. Ulardin biri oyghinish toghrisida hitab qilip mundaq yazghanidi:

Qop! I adash bir... Etrapinggha baq,

Baq... Ne korersen oylighin uzaq!

Yerde, hawada, suda kelurler,

Yawropaliqlardin al emdi sawaq!...

Ottura Asiyada yengi mektep ma'aripi mushundaq hitab we ehtiyaj astida bashlandi. Bu yengi mektep ma'aripi "Usuli jedit" dep ataldi. "Usuli jedit" ning sherqtiki eng yirik wekili we teshebbuskari Jamalidin Apghani (1838 - 1897) Bolup, u sherq musulmanliri birliship, jahan'girlikke qarshi turush we Islamiyetning ichki qismida islahat elip berishni teshebbus qilghanidi. Bu islahat yengi mektep ma'aripini ("Usuli jedit" ni) yolgha qoyushni oz ichige alatti. "Usuli jedit" ning Uyghurlar ichidiki muhim teshebbuskarliri we tesis qilghuchiliri Atush we Ilida Huseyin Musabay, Bahawidin Musabay, Abduqadir Damolla Qeshqeri, Tash Ahunum; Turpan Astanida Meqsut Muhiti, Kuchada Hamit Haji qatarliqlar idi.

Bularning beziliri yengidin bih urup chiqqan milliy sana'etning tipik wekili, shundaqla beziliri yengi ma'aripning asasliq terghibatchisi bolup, jahaletke qarshi kokrek kerip meydan'gha chiqti. Beziliri hetta Petirburg, Finlandiyigiche, beziliri Germaniye we Parizjghiche, yene beziliri kichik Asiya we Ereb dunyasighiche arilap yurup dunyaning eyni zamandiki tereqqiyat menzirisini oz kozliri bilen kozetti. Ular weten'ge qaytip kelgendin keyin bir tereptin sana'etni tutsa, bir tereptin yengi ma'aripqa asas selish yolida jiddiy kuresh qildi.

1907 - Yili huseyin, Bawudun aka - uka germaniyining "Dolaq" markiliq sana'et shirkiti bilen digiwarliship, ilida hurum zawuti qurdi. Tash ahun Yekende serengge zawuti we shatuwa toqumchiliq karhanisini qurdi. Turpan Astanida Musul Haji, Wajit Hajilarning pahta zawuti quruldi. Milliy burzju'aziyining ehtiyajigha masliship, 1916 - yili Atush, Yeken we ilida sana'et we boghaltirliq kespiy tehnikomlirimu quruldi.

Mana bu yuqiriqi pakitlar Uyghur yengi mektipining dewr arqa korunushi we maddiy asasliri idi.

Uyghur yengi ma'aripining tunji qetim Atushta yiltiz tartishida bu nahiyidin chiqqan bir turkum meripetperwer zatlarning wetenperwerlik rohi turtke bolghanning sirtida, yene jughrapiyiwi ozgiche muhit - shara'itningmu belgilik roli bar. Atush iqlimi qurghaq, hawasi sap jay, qurghaq iqlim Atush helqini chidamliq we gheyretlik qilip yetishturgen. shundaqla bu jayda eqin suning qisliqi, ekinzarliqning cheklimige uchrishi Atush helqighe shija'et, tirishchanliq we izdinish rohini singdurgen. Bundaq roh ularda tijaret qilish, sayahet qilish we yuqiri orlesh hususiyetlirini yetildurgen.

Biraq, Iksaqta tesis qilin'ghan tunji yengi ma'aripning asaschilirining ozlirige has wetenperwerlik we meripetperwerlik pezilitinimu nezerge elish zorur.

Musabay (Musa Haji) ning atisi AbduRusul oz zamanisida Qeshqerdiki hanliq medriste ilim tehsil qilghan we ana mektipige izchil maddiy yardem qilip, jama'etchilikning hormitige sazawer bolghan. Oghli Musabaymu shu medrisni tugetken we 19 - esirning otturilirida zor miqdarda inayet korsitip hanliq medrisni bir qetim chong remont qildurghan. Hazirghiche saqlinip keliwatqan uning muhim bir wesiqiside: "Bayliqning bir qismini we oshre - zakatini mektep we medriske teserrup qilish zorur" lukini tekitligen. Uning idiyisige warisliq qilghan meripetperwer oghulliri - Husen Bay (1844 - 1926 - Yillar) we Bawudun bay (1851 - 1928 - Yillar) atisi Mosa Hajimning wesiyiti boyiche mektep ma'aripigha tohpe qoshushta tehimu zor pidakarliq korsetken. Eyni zamanda Tarim wadisini jahaletning qapqara perdisi qaplap turghan, shundaqla eng jahil we mute'essip kuchler hokum suruwatqan shara'itta hemde achkoz, nadan baylar helqning yilikini rehimsiz shorap, ozinila semritishni ewzel koridighan shara'itta bundaq pidakarliq korsitish asan emes, elwette. Biz tarihqa lilla baha beridighanla bolsaq, eyni zamandiki huseyin bay we Bawudun bay aka - ukilarning qelbide wetenperwerlik, meripetperwerlik wijdan otining neqeder yalqunjighanliqini koruwalalaymiz.

Insaniyet tarihida - "Ma'arip mengguluk kategoriye". shu nuqtidin alghanda, ma'arip intayin uzun tarihqa ige. Biraq u, "En'eniwi ma'arip" we "Yengiche ma'arip" tin ibaret chong ikki kategoriyige bolunidu.

Yengi ma'arip ("Usuli jedit") ni tunji qetim jari qildurghan pedagog - meshhur Chehislowak oqutquchisi Yan. Amus. Kominskiy (1592 - 1670 - Yillar) boldi. U qurdash osmurlerni klas (Sinip) boyiche oqutush usulini yurguzup, chong muweppeqiyet qazan'ghan. U siniplar ayrimisi boyiche ders programmisi bar, ders setkisi bar, imtihan tuzumi bar, terbiye nishanisi bar bir yurush yengiche usulni qanat yaydurghanidi. Mushu telep boyiche qurdash osmurler etrapi baghwaranliq, azade selin'ghan, keng derizilik, ichi keng we yoruq, ustel, partiliri tel siniplarda olturup her hil bilim - penlerdin sawaq alatti.

Chet ellerning yengi ma'aripidin tesirlen'gen Bawudun bay akisini yengi ma'aripni yolgha qoyush uchun hemkarlishishqa kondurdi. shundaq qilip ular shehsiy daramitidin iqtisad ajritip, Iksaqta yengiche mektep binasini qurup, Uyghur ma'arip tarihida tunji yengi mektepke asas saldi. Bu mektep 1885 - yili kuzde resmiy oqush bashlidi. Iksaqta yolgha qoyulghan bu tunji yengi mektep keyinrek "Huseyniye mektipi(1)" Degen nam bilen Uyghur ma'arip tarihi sehipisidin orun aldi.

Bu mektep deslep uch siniptin teshkil qilindi. Sinipliri keng derizilik, doska, parta qatarliq sinip jahaziliri mukemmel, siniplarning ichi - teshi aqartilghan. Oqutquchilar uchun ishhana, oqughuchilar uchun yataq, hammam (Tash muncha) bina qilin'ghan, mektep etrapi ormanlashturulghan. Uning ismigha layiq yengi mekteplik qiyapiti namayan bolup turatti. Keyinche yiraq yezilardin qobul qilinidighan oqughuchilar qonup oquydighan boldi. Qonup oquydighan balilar "Leyli", kelip - ketip oquydighanlar bolsa "Nahari" dep atilatti.

Deslepki mezgilde bu yengi mektep duch kelgen jiddiy qiyinchiliq - mu'ellim mesilisi idi. Bu mesilini hel qilish uchun yengi mektepning asaschiliri bolghan aka - uka Musabaylar chetke oqughuchi chiqirip terbiyleshni merdaniliq bilen qarar qildi. Mushu qarar boyiche tunji qetim qazan darilmu'elliminide ikki yil telim elip qaytip kelgen oqutquchi Kerimahun boldi. Keyin u bu mektepke mudir boldi we uning yetekchilikide "Besh kishilik mudiriyet hey'iti" quruldi. Uning terkibige Bawudun bayning ozi hem Kerimahun, Hesamidin Hajim qatarliq motiwerler kirguzulgenidi. Buning sirtida toqquz kishidin terkib tapqan "Ata - anilar hey'iti" mu qurulghanidi. Bu ikki hey'et ayda ikki qetim kengesh echip, mektepning oqutush hem iqtisadiy hirajiti qatarliq emeliy mesililirini hel qilatti.

Kerimahun mudir bolup turghan mezgillerde, resmiy ders beridighan oqutquchilar besh neper bolup, ular: Kerimahun (Mudir), Chong Ghojikam, Sultan Mehmut, Idiris Haji, Ra'ile Buwi Mollacham qatarliqlar idi. Bu chaghda mektep boyiche 105 neper osmur bolup, uningdin 25 nepiri qiz oqughuchi idi. Oqulidighan derslerning turi: hesab, til, imla, oqush dersi (Edebiyat), Ereb, Pars tili, jughrapiye - tarih, ilmiy hal, ilmiy tejwid, tenterbiye qatarliq derslerdin ibaret idi. Heptilik ders jediwili boyiche bir kunde tot sa'etlik ders otush tuzumi yolgha qoyuldi. Heptide bir qetim mektep mudiri putun oqughuchilargha ehlaq dersi leksiyisi berip turush muntizim tuzumge aylandi. shuningdek shu chaghdiki tuzum boyiche oqutquchilar uchun kundilik meshghulat waqti alte sa'et, oqughuchilargha besh sa'et qilip belgilen'gen. Buningdin bashqa her kuni bir oqutquchi nowet bilen dijorni bolush, her bir sinipqa sinip mes'uli bolush tuzumimu yolgha qoyulghan. Dijorni mu'ellimler hatire tutup, her kunning ahirqi sa'itide mektepke doklat qilip yahshi - yaman ehwallar ustide uchur beretti.

Bu yengi mektepning deslepki basquchliridin bashlapla imtihan tuzumi yolgha qoyuldi, imtihan netijiliri tot derijige ayrilatti. Mesilen: eliyul'ela (1 - Derijilikler), ela (Ikkinchi derijilik ela bolghanlar), ewsat (Ottura derijilikler), edna (Otelmey qalghanlar).

Oqush putturush murasimliri putun kent ahaliliri qatnashqan halda qizghin we daghdughiliq halda otkuzuletti. Oqush putturidighan oqughuchilar mektep marshlirini jaranglitip korek qilatti. Oqush tugetken oqughuchilar tot derije mukapat bilen teghdirlinetti. Mesilen: 1 - derijiliklirige "Tehsinname", 2 - derijiliklirige "Apirinname", 3 - derijiliklirige "Teqdirname", 4 - derijiliklirige "shahadetname" tarqitilip beriletti.

Oqutquchilar jama'et ichide bek hormetke sazawer bolup, er oqutquchilar "Ependim", ayal oqutquchilar "Mollacham" dep atilatti. Oqutquchilarning teminatining yuqiri bolghanliqi ashu hormetni kucheytip baratti. Mesilen: 1 - derijiliklerge 400 charek, 2 - derijiliklirige 300 charek, 3 - derijiliklirige 200 charek ashliq ma'ash (Yilliq) beriletti. Bu ma'ash teminatining bir qismini aka - uka Musabaylarning iqtisadidin, qalghan qismi oshre - zakat kirimidin chiqirilatti.

Buning sirtida, kembeghel we yetim osmurler uchun "Hanendilik" (Oqush yardem puli) tuzumi yolgha qoyulghanidi. Ularni kiyim - kechek bilen teminligendin bashqa, tamaq rashoti uchun 1 - derijiliklirige 15 charek, 2 - derijiliklirige 12 charek, 3 - derijiliklirige sekkiz charek ashliq teminat beriletti. Mektepte oqughuchilarning toluq kelip hatirjem oqushigha kapaletlik qilish uchun jama'etning charwilirini toplap baqidighan mehsus "Padichi" orunlashturulghanidi.

1888 - Yili yengi mektepning tunji mudiri Kerimahun ependi wapat bolup ketidu. Bu emdila beh urup mustehkemlinishke qedem tashlighan Uyghur yengi ma'aripi uchun bir yoqitish bolidu. Bu boshluqni tez toldurmighanda, yengi mektep boshukidila tunjuqup ketish hewipini jiddiy hes qilghan Bawudun bay chet elge yene oqutquchi chiqirishqa aldiridi. Bir - ikki yil puhta tallash we etrapliq teyyarliq qilish arqiliq 1902 - yili bir turkumdila sekkiz neper iqtidarliq yashni Turkiyige oqushqa ewetti. Ularning terkibide Tursun ependi, Hesen ependi, Mes'ut sebiri, Jirjis hajim (Bu ikkiylen ilidin tallan'ghan) we qadir ependi qatarliqlar bar idi. Buning sirtida yene ottura Asiya we idil tereplergimu bir qisim yashlarni ewetish teyyarliqi koruldi.

Chet elge chiqirilghan yashlar oqush tugitip kelguche bolghan ariliqtiki boshluqni toldurush uchun, Bawudun bay 1 - turkumde Turkiyidin ababekri qatarliq ziyalilarni mu'ellimlikke teklip qilip aldurdi. Ababekri ependi Iksaqtiki yengi mektepni 1890 - yilidin 1896 - yilighiche bashqurdi.

Wetenperwer meripetchi huseyin haji, Bawudun bay aka - ukilar mushu chaghda yengi mektepning da'irisini kengeytish arqiliq sinip sani we oqughuchilarning sanini kopeytish pilanlirini konglullirige pukup qoyushqanidi. Bu ularning chet ellerge koplep oqughuchi chiqirishtiki muddi'asidinmu ochuq melum bolup turatti. 1895 - Yili Musabay haji wapat bolushning aldidimu oghullirigha: "Hezriti hebib ejem" mazirini yasap chiqishni we yenigha kengeytip azade mektep bina qilishni wesiyet qilidu. Mushu wesiyet boyiche "Hezriti hebib ejem" maziri bilen uning yenigha kengeytip selinidighan "Huseyniye mektipi" ning chong qurulushi 1896 - yili resmiy bashlandi.

1898 - Yili ikki yilgha yeter - yetmey gumbez munari asman'gha boy tartqan korkem mazar bilen azade selin'ghan yengi mektep binasi Iksaqta qed koturdi.

Zamanisida ataqliq binakarliq mahiri dep tonulghan Qeshqerlik Meshuq Haji layihlep yasap chiqqan bu katta we korkem binaning gumbizi hazirmu qed koturup turmaqta. Bolupmu yandash selin'ghan kishilerning zoqini qozghaydighan karidorluq sekkiz sinipliq oqutush binasini oz ichige alghan keng mektep qurulushi barliq meripetperwer kishilerning iptiharini qozghaydu.

Bu mektepte siniptin bashqa yene 12 eghizliq oqughuchilar yatiqi (Hujra), hujrilarning shimalida qoyuq bostanliq, neqishlen'gen peshaywanliq meschit, bina otturisida rishatkiliq zal, ikki eghizliq ashhana, oqughuchilar uchun mehsus mulazimet dukan oyi, sherqiy shimal teripide besh mo da'iride mewilik chong yagh, baghning sherqide yene shu chongluqta tenterbiye meydani, besh - alte mo kenglikte tereklik, peshtaq, tash parliq muncha (Hammam), mektepning ichige sozulghan 200 metr uzunluqtiki yolning ikki teripide eriq, eriq boylap osturulgen tot qatar terek bostan, iskilat, motiwelli ambiri, mektepning del ottura qismida tiyatir zali, gherbiy jenupta etrapi tal, alma, ujme bilen qaplan'ghan chong kol, bir chette kahish pishiridighan chong humdan, humdan ambiri, ikki jayda terethana... Qatarliqlar pilanliq jaylashturulghan.