< <

<

"Chiraghsiz Jahalet Esiri" de Tunjuqturuwetilgen Ma'arip

Biraq, Se'idiye hanliqi dewride peyda bolghan mute'essip Ishan Hidayitulla Hoja (1626 - 1694) Qatarliqlar terkidunyaliqni, jahaletni terghib qilip, Se'idiye hanliqining tereqqyperwer siyasitige ashkara qarshi chiqti. Ahir 1677 - yili Keshmir arqiliq tibetke otup, dalay lamaning aldigha berip, erz - shikayet oqudi. Dalay lama Jungghar generali ghaldan'gha het yezip, Hidayitulla Hojigha yardem berish uchun 12 ming kishilik qoshunni Qeshqerge ewetishni tapshurdi. Tumen boyidiki jengde Se'idiye qoshunliri yengilip qaldi. Netijide Hidayitulla Hoja "Hezriti ap'aq" degen unwan bilen qorchaq wang boluwaldi we sopizmni kuchining beriche terghip qilip, Uyghur jem'iyitini "Chiraghsiz jahalet esiri" ichide qaldurdi. shuning bilen Uyghur ma'aripi tunjuqturuwetildi. Pelsepe, astronomiye, tarih, matematika, jughrapiye penlirini oginishni u, "Perenglerning sehrisi", "Jeditliq" dep jar selip men'i qildi, "Paniliq nasaragha mensup, bizge qiyametlik" dep chuqan koturdi. Halbuki, del shu chaghda dunyaning yengi ma'aripi tez rawajlanmaqta idi. "Nasara perengliri" (1) Bes - bes bilen aliy uniwersitetlarni qurushmaqta idi. Hidayitulla Hojining sopi derwishliri bolsa, eksiche jendi - kulalirini kiyishiwelip, hemmila jayda terkidunyaliqni teshebbus qilishatti. Hotun - qizlar herem ichide tutulup, erkinliktin hemrum qilinatti. Bu hil rohiy kishenlerge qarshi helq ichidiki tereqqiyperwer kishiler turluk usullar bilen naraziliq bilduretti. Helq ichide jahil sopilar guruhini meshire qilidighan qoshaq - she'irlar peyda bolghanidi. Mesilen:

Qolungda dalwiying bolsa, "Qu" ning nemishi,

Dilingda imaning bolsa, "Hu" ning nemishi.

Sopi - ishanlarning jahalette qaldurush we nadanlashturush aqiwetliridin paydilan'ghan ching sulalisining emeldarliri keyinrek shotang mekteplirni tesis qilip, ozliri uchun peqet tilmach (Tungchi) larni teyyarlashni meqset qildi. shotang mekteplirige mejburiy elin'ghan milliy oqughuchilar eghir jismaniy azap cheketti, ularning izzet - hormiti, ghoruri depsende qilinatti, ularning milliy kiyim kiyishige yol qoyulmighanidi. Ulargha beshigha sekkiz qirliq teqi, teqi ustide qubbu shekillik qizil marjan pupuk bekitilgen hemde uchisigha seriq zey tutulghan we qara izme tugulgen quyazi kiyguzuletti, qara lembuqtin uchigha jula orup ulan'ghan bir uzun yalghan orume chach quyruqighiche tegip turatti. Mana bu shotang mektepliride oquydighan milliy oqughuchilarning Manjuche obrazi idi. shuning uchun bu dewri Uyghur ma'aripi tarihida zulmetlik dewr hesablinidu.

Demek, mushu zulmetlik we "Chiraghsiz jahalet esiri" de Uyghur klassik ma'aripi tunjuqturulup, uning nurluq shamliri ochurup tashlan'ghini uchun Uyghur jem'iyitide misli korulmigen nadanliq we qulluq hokum surdi. Sopizm nadanlashturushning qorali bolsa, ching sulalisining hokumranliri qullashturushning amili boldi.

Izahatlar:

(1) "Nasara perengliri" - yawropa memliketlirini kozde tutidu.