< <

<

Se'idiye Hanliqi Dewride Uyghur Ma'aripi

14 - Esirning bashlirida chaghatay uruqi ichide jiddiy parchilinish yuz berdi. Bir qismi Tughluq Tomurhan yetekchilikide (300 Ming kishi) Islam dinigha kirdi (1). Bularni iqrabanchuq yaki "Yan'ghanlar", Islam dinigha kirmigenlerni "Qalghanlar" dep atashti. "Qalmaq" sozi ene shu keyinki sozning ozgergen wariyanti.

Uyghur ma'aripining kuchluk tesir korsitishi arqisida chaghatay ewladining kop qismi Uyghurliship ketkenidi. Aridiki uzun'ghiche dawam qilghan weyranchiliqta harap bolghan ma'arip we sen'et Yeken merkez qilin'ghan Se'idiye hanliqi (1514 - 1678 - Yillar) dewride qayta gullendi. Chunki bu dewrde medeniy - ma'arip we sen'etning gullinishi uchun birqeder tinch muhit yaritildi. Se'idiye hanliqining tesis qilghuchisi Hoja Batur Sultan Se'id we uning ewladliri meripetperwer alim we ediblerdin idi. shunga bu dewrde yuqiri derijilik medrise, ottura we bashlan'ghuch derijilik mektepler, muzika mektepliri (Bezi menbelerge asaslan'ghanda, bu chaghda qurulghan mektepler jem'iy 2263 ke yetken. 1522 - Yili qurulghan "Mirza Heyder" medrisi, 1630 - yili qurulghan meshhur "Saqiye" namliq medrise shu chaghdiki aliy bilim yurtliri hesablinatti) qurulup nurghun alimlar, oqutquchilar, muzikashunaslar, tarihshunaslar, edib - yazghuchilar, binakarliq mahirliri tez yetiship chiqti. Buningdin bashqa, bu dewrde "Sipahiye" (Herbiy mektep), "shipahiye" (Tibbiy mektep), "Hodudiye" (Chegra sawati) we "Ayine'i saparat" (Elchiler eyniki) qatarliq kespiy mekteplermu tesis qilindi. Uyghur klassik muzikisining asasi mushu chaghda meydan'gha keldi. Bolupmu bu dewrdiki ma'aripning eng chong we meshhur wekili Sultan Abdureshidhan (1510 - 1570 - Yillar) shu chaghdiki Qeshqer we Yeken hanliq medrisliride yahshi telim alghan iqtidarliq alim we siyasetchi idi. Ataqliq tarihchi Molla Mosa sayrami uni "Alim, pazil sha'ir, ereb, parsche bilidighan tilshunas we mahir muzikashunas..." Dep teripligen. "Tarihiy reshidi" namliq eserde: "U alimlarning himayichisi, muzika ilmining musennifi. U, chartar, dutar, sata, qalun, tembur, rawab, ud, ghijeklerni yahshi chalatti. U mahir hettat we parsche, turkche she'ir yazalaydighan kamil sha'ir idi" dep teriplen'gen. shunga bu dewrde Amannisahan, Mirza Heyder Qeshqeri, Qedirhan Yekendi, Mewlana Hulqi, Mirza Mirek Chalish, Ayazi qatarliq nurghun talantliq meripetperwer kishiler yetilip chiqqanidi.

Se'idiye dewri ma'aripining yene bir alahidiliki hosnhetshunasliqning kop derijide tereqqiy qilghanliqi boldi. Derslik kitab, nadir eserlerni hosnhet bilen yezish telep qilinatti. Ular "Hettat" dep atilatti. Muhur, tamgha, qebre tashliri, medrise, gumbez, munar tamliri kozni chaqnitip turidighan hosnhetler bilen beziletti we neqishlinetti. Gul chiqirip, ichige neqish shekli bilen qondurulghan hosnhetler imaretke sin kirguzup, korkemlikini ashuratti.

Eyni zamanda hettatliq sen'itini bilmigen kishiler toluq bilimlik hesablanmaytti. shuning uchun hosnhet ilmi hanliq medrislerning asasiy dersliri qatarida ogitiletti.

Se'idiye dewride yene "Noruz" pa'aliyetliri eng gullen'gen bolup, mushu en'eniwi pa'aliyetler arqiliq ijtima'iy tenterbiye we ijtima'iy telim - terbiye keng yurguzuletti. Noruz pa'aliyetliri renggareng turlerni oz ichige alatti: "Noruz cheyi", "Hepte salam", "Musha'ire kechiliki", "Noruz nahsha - qoshaqliri", "Noruz meshripi", "Noruzluq munbiri", "Chewandazlarning at beygisi", "Oghlaq tartishish", "Chelishish", "Elneghme munbiri", "Chaqpelek oynash" we bashqilar.

Se'idiye ma'aripi "Noruz bayrimi" din keyin, yengi oqush mewsumining dersini bashlaytti. Ata - anilar balilirini yetlep mu'ellimlerning aldigha berip edeb - erdem bilen towendiki sozni beja kelturetti:

"Perzentimizning jeni tengrimizdin, ustihini ata - ana (Biz) din; behti - iqbali ustazidin..."

Ata - anilar mushu terizde ozining perzentilirini mektepke tapshuratti. Mu'ellim jawaben towendiki musha'ireni bayan qilip balini qobul qilip alatti:

"Meripet chirighi dilini achqay,

Meripet achquchi tilini achqay..."

Mushundaq resmiyet arqiliq oqughuchi qobul qilish Se'idiye mekteplirining ma'arip nizam - qa'idisi idi.

"Noruzluq munbiri" de melumatliq we'iz (Natiq) lar we nopuzluq jama'et erbabliri sozge chiqip pendi - nesihetler arqiliq telim - terbiye elip baratti. Bundaq usul mekteplerdimu pat - pat bolup turatti. Uning mezmunining muhim nuqtiliri towendikiche:

Ozide sehiyliq, ilim we sadaqet supetliri yetishken kishi mert bolalaydu.

Heqqaniyet uchun kelgen bala - qazani rahet bil.

Helq paydisi uchun ozungning ziyinigha razi bol.

Ziyade mubalighe we medhiyichilik sha'irni yalghanchiliqqa bashlaydu.

Medhiye - mubalighe orligenseri ozung shunche qulluq ornigha chushup horlinisen.

Ademning sinalghini, almining qizarghini yahshi.

Qazi hapa bolghan kuni ishiki aldigha barma.

Halimighan ishingni kishige tangma.

Achchiqingni ashkarilimasliqqa adet qil.

Nadan we jahil bilen munazirilishimen dep waqtingni israp qilma.

Munapiqqa yahshiliq qilish yahshiliqni zaye qilishtur.

Kishige dushmen bolma, kishi dushmen bolimen dese, qorqma.

Sewebsiz tetur qarighan dostunggha ozre eytma, chunki uning qelbide sahta dostluq orun alghan.

Menisiz sohbetdashliqtin tenha hiyal yahshi.

Yerim dostunggha sir berme.

Bugunki mehnet etining rahiti.

Horunluq - behtsizlikning alamiti.

Kishi ozi uchun guwahchiliqtin otelmeydu, uning wezni - miqdarini helq olcheydu.

Eqling yetmes sozni qilma, kuchung yetmes ishqa esilma.

Ilim - huner ogenmigen kishi bicharilikke razi bolghanliqtur.

Telwige berilidighan yahshi jawab - sukut.

Oz perzentidin hormet telep qilghuchi kishi awwal ozimu ata - anisigha qandaq qilghanliqini koz aldigha keltursun.

Ata - anining qerzi perzentlirini mal - dunyaliq qilip qoyush emes, bilim - hunerge mahir qilip qoyushta.

Izahatlar:

(1) Tughluq Tomurhan ozining pir ustazi Mewlana Ershidinning Kuchada tesis qilghan "Weliye" medrisige nurghun iqtisad ajritip bergen. Bu medrise oz zamanisida katta mektep bolup shohret tapqanidi.