< <

<

Chaghatay Dewride Uyghur Ma'aripi

Keyinrek Chinggizhan istelasi netijiside Chinggizhanning ikkinchi oghli Chaghatay (1179 - 1242 - Yillar) ozige teqsim qilin'ghan zemin'gha Uyghurlar rayonini qoshup idare qildi. Chaghatay olusi hokumranliq qilghan ashu dewrni tarihchilar uning nami bilen "Chaghatay dewri" dep atidi.

Chaghatayning paytehti Almiliq (Hazirqi Ili) bolup, meshhur Uyghur alimi we dangliq pedagog Sirajidin Ebu Yaqup Ibni Ebu Yusup Sekkaki (1160 - 1128 - Yillar) Chaghatayning ilmiy meslihetchisi idi. Meshhur diplomat we siyasetchi Qutbidin bolsa Chaghatayning bash dohturi, talantliq ma'aripchi we yeza igilik inzjeneri Mes'utbeg Chaghatayning Uyghurlar rayonidiki bash walisi idi.

Uyghur alimi sekkaki we mes'utbegning ijtihat korsitishi arqisida, Uyghurlarning klassik ma'aripi mushu dewrde yene qaytidin gullep, intayin zor tereqqiy qildi. Bu chaghda Almiliq, buhara we Qeshqer ottura Asiya boyiche ilim - pen merkezlirige aylandi. Bolupmu mes'utbeg Uyghurlarning medeniy - ma'aripini rawajlandurush yolida intayin zor emgek singdurdi.

Mes'utbeg Nayaman - Kidanlar teripidin weyran qiliwetilgen Qeshqerdiki meshhur aliy bilim yurti "Medrise'i saji'e" ning harabisi ornida miladining 1260 - yili "Mes'udiye" namliq nopuzluq bilim yurti we uning yenida "Sa'adet" namliq dangliq kutuphana tesis qildi. shuning bilen Uyghur klassik ma'aripi qaytidin rawajlinip, Qeshqer putun ottura Asiya boyiche "Sani buhara" (Ikkinchi Buhara) degen shereplik namgha ige boldi.

Mes'utbeg 1254 - yilidin 1289 - yillarghiche ozining namida atalghan bu aliy bilim yurtigha shehsen ozi biwasite riyasetchilik qildi. Mes'utbegning yeqin dosti - meshhur alim Jamal qershi (1230 - Yili tughulghan, "Surrah" namliq yirik qamusning aptori) "Mes'udiye" bilim yurtining nopuzluq mudderrisi (Professori) idi. U, "Mes'udiye" bilim yurtini teriplep mundaq yazidu:

"... Bu mektepke hemme iqlimdin her yili minglap oqughuchi kelip turidu. Bu yerde yalghuz ilahiy telimatla emes. Belki muhimi Aristotel, Soqrat, Harezmi, Farabi, Ibni Sina pelsepiliri... ttqiq qilinidu, Erb, Pars we Ordu qatarliq chet el tilliri oqulidu" ("Sayahet Hatirisi" - jamal qershi, 1273 - 1274 - yillar).

"Mes'udiye" bilim yurtida unwan we muntizm imtihan tuzumi yolgha qoyulghan. Oqush putturguchilik eser yazghanlargha ellame (Akademik, doktor), ikkinchi orunda turidighanlar muderris (Professor), uchinchi derijiliklerge bolsa molla yaki helpet unwani beriletti.

"Mes'udiye" bilim yurtida oqush putturgenler ichide nurghun ziyaliylar Chaghatay ulusining memuriy bashliqi bolup ishlidi. Hetta hanbaliqta hokumran bolup turghan Chinggizhanning newrisi Qublay (1215 - 1294 - Yillar) ning bash ministiri (Bashbugh) likidiki bezi hadimlarmu ene shu mektepte oqughan.

Bu yerde shunimu alahide qeyt qilip otush zorurki, buyuk Uyghur alimi, meshhur pedagog we talantliq memuriyet bashqurghuchi Tata Tunga eyni zamanda Chinggizhanning hemme oghul - qizlirining oqutquchisi idi. Chaghatayning ozimu ene shu Uyghur oqutquchida oqup sawat chiqarghan. Tata Tunga deslepte nayman elining Tayanhan (Kunhan) ordisida bash ilmiy meslihetchi we oqutquchi bolghan. Keyin Chinggizhan imperiyisi qurulghan chaghda Chinggizhan bu Uyghur alimini oz huzurigha teklip qilip, orda oqutquchisi qilghan. Tata Tunga ene shu chaghda kidan we Mongghul elipbesini we grammatika qa'idisini yeni tunji kidan we Mongghul yeziqini keship qilip bergenidi. Bu yeziq keyin Jurjan we Ching sulalisining orda yeziqining nemunisi bolup qaldi. Tata Tunga ijad qilghan kidan, Mongghul we Manju yeziqi qedimki Uyghurlarning Urhun elipbesi asasida tuzulgen.

Tata Tunganing terbiyisi heli singgen Chaghatay ottura Asiya we Uyghurlar rayonini idare qilishqa bashlighandin keyin birqeder keng siyaset yurguzdi. Bolupmu Uyghur ziyaliylirining mesliheti bilen ish qilishni yolgha qoydi. Uning keng imperiyiside Uyghur tili birdinbir hokumet tili we alaqet tili boldi; memuriy ishlar ene shu til bilen yurguzuldi.

Meshhur ereb tarihchisi Ibni El Beshir (1388 - 1450 - Yillar) mundaq yazidu: " ... Bu yerde mensep belge namliri, buyruq - permanlar, yazma eserler Uyghur tili bilen bolidiken, peqet mushu tilni bilgen kishi ronaq tapalaydiken, hormetke ametke sazawer bolalaydiken" (Kiriport, "Uyghur tili tetqiqati" 56 - bet).

Keyinki tarihchilar we tilshunaslar bu tilni mushu chong rayonning suyurghal igisi Chaghatayning nami bilen baghlap "Chaghatay tili" dep atidi.

"Qutadghubilik" - qarahanilar "Haqaniye tili" asasini tikligen bolsa, Hoja Ehmet Yesiwi teripdin 1145 - yili yezilghan "Diwan hekimet" we Qeshqerlik chong muderrs Nesirdin Ibni Burhanidin Rabghuzi teripidin 1310 - yili yezilghan "Ewliyalar qissesi" namliq roman "Chaghatay tili" asasini tikligenidi. Chunki bu ikki eser shu zamanda oymu oy oqulidighan, tesiri putun ottura Asiya rayonigha keng taralghan edebiy kitablar idi. Bu eserlerning tesiri arqiliq Uyghur tilining orni kundin - kun'ge mustehkemlendi.

Chaghatay ma'aripining mirasliri taki keyinki esirlerge qeder oz rolini yoqatmay keldi. Netijide Uyghurlar uzaq tarihtin buyan ottura Asiyada eng uqumushluq helq bolup keliwatqan salahiyitini ochuq korsetti.

Professor Malof mundaq dep yazidu: "Mongghullar arisigha medeniyet tarqatqan, ulargha ustaz bolghan we ularning hakimiyet ordisida ish yurguzgenler Uyghurlar idi."

Bu ehwal yalghuz Chaghatayning suyurghal zeminidila emes, hetta Qublayhan tesis qilghan Yuen sulalisi hakimiyitidimu shundaq. Buning misali qilip, Qublayhanning weziri Hesen Eyyar, chet eller bilen alaqet baghlash weziri saqi, kop til, jumlidin Grek we Latin tilini bilidighan alim we hiristi'an diniy weziri Rebbani, jenubiy junggo weziri Omer, bash adowkat weziri Borul Eyyar, herbiy serkerde Chaghan Tomur bilen Kok Tomur, astronomiye alimi Jamalidin, ataqliq edib Yunus Heyyam, ataqliq dohtur Yehya, yeza igilik alimi tomur tuwruk, "Jurjin tarihi" namliq eserni yazghan tarihchi Saraban, "Sung sulalisi tarihi" ning aptori Yansari, meshhur kompozitor Muhemmet Cholpan, kop til bilidighan tilshunas Elsarilarni korsitip otush kupaye. Bolupmu ataqliq alim Tomur Tuwruk yazghan "Zira'et osumluklirini yetildurush prinsipliri" namliq ilmiy eser taki yeqinqi chaghlarghiche elimiz mektepliride oqulidighan muhim derslik kitab bolup keldi.

Chaghatay ordisining bash dohturi Mijit we Qublayning bash dohturi Yehyaning Almiliq we hanbaliqta achqan sunuq kesellikini dawalash mektipi e mal dohturluq mektepliri nurghun shagirtlarni yetishturgen. Bu dohturlar sir derya wadisidin tartip taki huang'he wadisighiche at ustide yurup bimalal warachliq we tengqchiliq qilatti. Bu heqte elimizning meditsina kitabi - meshhur "Neyjing" namliq klassik qamusta yezilghan towendiki pakitlarni korsitip otushke bolidu:

"Gherbiy rayon - altun we qashteshi makani, u yerdiki helqning ozuqlinishi yahshi, gosh, may bilen ozuqlinidu, ta'amliri quwwetlik bolghachqa, keseller u yerdiki kishilerning tenini zeherliyelmeydu."

"Uyghurlar uzum, bede, anar, zighir, yangaq, purchaq, yumghaqsut, piyaz, samsaq, zarangza chechiki qatarliq osumluk we giyahlardin yahshi dorilarni yasaydu. Anarning posti medde qurtini yoqitidiken. Anar guli kishining rohini zoqlandurush hususiyitige ige iken. Zighirning tebi'iti motidil bolup, mijezni tengsheydiken, uzum pey bilen songekke quwwet beridiken."

Yene "Juginglu" namliq tibbiy eserde Qublayhanning bash dohturi Yehyaning echitqu dorisini keship qilip, sichuen olkiside peyda bolghan qorqunchluq waba kesilini saqaytqanliqi bayan qilin'ghan. shu kitabning 22 - tomida yene mundaq teswiriy pakitlar yezilghan:

Rin zijaw degen kishi eytidu: "Oyge qaytiwatsam qoshnamning oghli beshi qattiq aghrip, nale - peryad ichide yetip qaptu, bir Uyghur tewip kelip, yenidiki ustira bilen balining pishanisini yerip, bir kichik qurt eliwetti. Heliqi qurt qattiq tashtek idi. Qurt bir'az heriket qilip turup, uzun otmey olup qaldi. Balimu derhal saqaydi."

Yene shyashusu degen kishi eytidu: "Pingchyang egmisi yenida bir kishining eti qorsiqi kopup yetip qalghaniken. Bir Uyghur dohtur keldi - de, atning putidin bir nemini kesiwetti, hayal bolmay at ornidin turup ketti..."

Yuen sulalisi tezkiriliride yene mundaq tarihiy pakitlar neqil kelturulgen:

... Ichkirige kelip tijaret qilidighan birnechche ming sodigerler qatarida Uyghur tewiplirimu kop idi. Ular Beyjing qatarliq jaylarda nurghun dorihanilarni achqan we dawalash organlirinimu qurghan. Bu dorihanilarda seriq quyruqluq jerenning ezaliridin yasalghan qimmetlik dorilar bar idi. Bu dorilar ademni semritish, soghuq yelni heydesh hususiyitige ige idi. Yaz kunliri dorihanilarda qimizmu setilatti. Qimiz bolsa qeriliqni ketkuzup, adem organizmini, bolupmu opke bilen yurekni yashartish hususiyitige ige idi.

Yuqiridiki pakitlar Chaghatay zamanisidiki Uyghur ma'aripining eyni zaman shara'itida ihtisasliq kishilerni qanchilik yetishturgenlikining bir teripi.

shuning bilen bille biz Chaghatay ma'aripining yadrosi bolghan Qeshqerdiki "Mes'udiye" bilim yurtining keyinki ewladlar uchun yetkuzgen miras mewilirini yenimu ichkirilep oginip koridighan bolsaq, uning parlaq nemuniliri koz aldimizda tehimu janliq namayen bolidu.

Biz yuqirida qeyt qilip otkinimizdek turluk jaylardin minglighan taliplar "Mes'udiye" bilim yurtigha kelip bilim alatti. Bularning beziliri Keshmir we Lahurdin, beziliri Balasaghun we Qipchaq daliliridin, beziliri Hurasandin hem tarim boyliridiki turluk sheher - yezilardin we ili derya wadisidin kelip mektepte qonup oquytti. Oqush putturgenler ichide nurghun kishiler ataqliq sha'ir we alimlardin bolup tonulup, turluk jaylarda oqutquchiliq qilatti. Ularning ichide Hurasanda oqutquchi bolup ishligen we putun omrini ma'arip uchun beghishlap chong netije bilen abroy qazan'ghan Se'id Qeshqeri, Mewlana Ebeydulla Lutfi qatarliqlar bar. Se'id Qeshqeri Hurasanda omrining ahirighiche ishlep, kop alimlarni yetishturgen. Meshhur Pars sha'iri Abdurahman Jami (1414 - 1492) Mu Se'id Qeshqerining shagirtliridin biri idi.

Chaghatay ewladlirining ahirqi mezgilliride Uyghur ma'aripi uchun intayin chong tesir korsetken meripetperwer yazghuchi Mewlana Ebeydulla Lutfi (1366 - 1465 - Yillar) bilen Elishir Nawayi (1441 - 1501 - Yillar) ma'arip tarihimizda muhim orun tutidu.

Lutfi istidatliq yazghuchi bolupla qalmay, yene nopuzluq ma'aripchi idi. shunga kishiler uni "Pasahetlik edip" hem "Eziz, teweruk zat" dep qosh unwan bilen hormetleytti. Elishir Nawayi uni "Melikul kalam" (Soz padishahi) we "Teweruk ustaz" dep medhiyligen.

Lutfi ottura Asiyaning nurghun jaylirigha berip, chong mekteplerde leksiye sozligen; edebiyat nezeriyisi, Pars, ereb til grammatikisidin ders otken. U 20 din artuq eser yazghan. Uning 2400 misradin artuq kelidighan "Gul we noruz" namliq dastani Uyghur edebiy tiligha asas tiklep bergen. Lutfining Pars tilida yazghan she'iriy eserliri iran tili sistemisidiki helqler ichidimu chong shohret qazan'ghan. Lutfi yene meshhur tomurleng (Aqsaq tomur) heqqide yezilghan "Zepername" namliq eserni Parschidin Uyghurchigha terjime qilghan.

Ataqliq sha'ir Elishir Nawayi bolsa Uyghur ma'aripi we she'iriyitige chongqur tesir korsetken mutepekkur we klassik yazghuchi, Uyghur helqining klassik muzikisi - 12 muqamning mutleq kop sandiki muqam kuyliri Elishir Nawayining she'ir tekstlirige selin'ghan.

Nawayining tallan'ghan she'irlar toplimi - "Nawayi" namliq derslik kitab Uyghur mektepliride resmiy oqushluq bolup kelgenidi. Nawayining "Hemise nawayi" hem "Chahar diwan" qatarliq yirik dastan hem she'iriy eserliri, shuningdek yene bir qanche pelsepiwi eserliri bar. U bu eserliride ilim - meripetni, heqqaniyetni, adaletperwerlikni kuyligen, emgekni we emgekchi helqni medhiyiligenidi.

Elishir Nawayi ozining "Mehbubul qulup" namliq esiride oqutquchilarning ejir - mehnitini yuqiri bahalap mundaq yazidu:

"Oqutquchi yumran balilarni japaliq emgiki arqiliq ozige ram qilidu. Balilargha terbiye singdurushte ularning tili erigen qoghushun'gha ohshaydu. Ular bengbash balilarni tuzeshte, edeb ogitishte nurghun japa, ejir chekidu. shunga oqutquchilarning oqughuchilarda heqqi intayin kop. Eger oqughuchi keyin padishah, sheyhul'islam yaki qazi bolsun, u, oqutquchisigha qulluq qilghini hop. Chunki uningdin ustazi razi bolsa tengri razi bolidu..."

Heq yolida kim sanga bir herp oqutmish renj ile,

Eylimek bolmas uning heqqin ada yuzgench ile.

(Sanga bir herp ogetken ustazning heqqini yuz tilla beripmu ada qilalmaysen) (Elshir nawayi "Mehbubul qulup" 113 - bet)

Nawayi ilim - meripet toghrisida yene mundaq degenidi:

Ilimdin ari ulusning hudkamesi,

Orgunurge jid - jehid otken jahan ellamisi.

Nawayi helqperwerlik toghrisida mundaq yazidu:

Yuz japa qilsa manga bir qetle peryad eylerem,

Elge qilsa bir japa yuz qetle peryad eylerem.

Elishir Nawayining dedaktik mezmunidiki hekimetlik she'irliri intayin kop bolup, kishiler qelbige chongqur tesir korsetken:

# Toqluq hirsin konguldin yoq qil,

Ozung ach bolup, bir achni toq qil.

Libas her nechchikim zibadur.

Kiyginingdin keydurgining eladur.

Chiraghini heq yandurdi, koydi,

Uni kim pup dedi, saqili koydi.

Elishir Nawayining 16 hil lirik zjanirdin terkib tapqan "Hazani'ul me'ani" (Meniler hezinisi) namliq she'iriy eserler toplimi 48 ming 803 misraliq 3130 parche she'irni oz ichige alghan tot chong diwan ("Chahar diwan") din ibaret ghayet chong hejimlik yirik eserdur. Yene besh chong dastandin terkib tapqani "Hemise nawayi" namliq esiri arqiliq Elishir Nawayi mol hosulluq ijadiyet nemunisi bolup qalghanidi. Uning bu eserliri esirlerdin buyan Uyghur edebiyat dersliki bolupla qalmay, belki ijtim'aiy ehlaq we telim - terbiye dersliki bolup keldi.