< <

<

Ottura Esirde Qeshqer Merkez Qilin'ghan Uyghur Ma'aripi

Yuqirida bayan qilip otkinimizdek, Uyghur klassik ma'aripi Urhun, shaman we Mani dewri (552 - 844 - Yillar), Idiqut ma'aripi dewri (850 - 1250 - Yillar) we Buddizm ma'aripi dewri (75 - 992 - Yillar) jeryanliridin otup, keyin Qeshqer merkez qilin'ghan Qarahanilarning Islamiyet ma'aripi dewri (870 - 1211 - Yillar) gha qedem qoydi. Bu dewrdiki ma'arip Uyghur klassik ma'aripining yuqiri pellisi bolup, putun ottura Asiyada zor shohret qazan'ghanidi.

Yengidin bash koturup chiqqan Islam dini we Islam ma'aripining kuchluk tesiri bilen bashqa diniy etiqadlar tarim wadisidin siqip chiqirilip, Islamiyet ma'aripi ustunlukke ige boldi we intayin tez rawajlandi.

Islamiyet dunyasining bilim - meripet ishliri taza gullen'gen mezgilliride birla Baghdat shehiride 30 aliy bilim yurti, 36 hokumet kutuphanisi bar idi. Miladining 830 - yili bu yerde chong kolemdiki ilmiy hekimet muzeyi (Beyt al hikme) tesis qilindi. U eyni zamandiki eng ataqliq penler akademiyisi idi. Bu akademiyining birinchi bashliqi Huneybi Ishaq (809 - 837 - Yilliri Baghdat akademiyisige re'islik qilghan) we uning ikki oghli birlikte Yunanning qedimqi klassik pelsepe eserlirini Erebchige terjime qilip chiqqan. Ularning ayliq ish heqqige 500 dinardin altun berilgen; keyin ulargha yene terjime originali qelinliqida sap altun mukap qilin'ghan. Bu dewr Islamiyet ma'aripining alemshumul shohret qazan'ghan altun dewri hesablinatti. Ottura Asiyaliq mutepekkur we dangliq alimlardin Medr Imin Musa Harezmi (750 - 847), Ebunesir Farabi (870 - 950), Ebu'eli Ibni Sina (980 - 1037) we Ebureyhan Bironi (972 - 1049) qatarliq alimlar ene shu dewr ma'aripining mehsuli idi.

Miladining 950 - yili Ubulhesen Seyid Hatem, Seyid Jalalidin Baghdadi isimlik ikki chong alim Ordukent (Qeshqer) ke kelip, Islam dini we Islam ma'aripigha asas saldi. Mezkur ikki olimaning dalaliti bilen miladining 953 - yili Sultan Sutuq Bughrahan birinchi bolup silam etiqadini qobul qildi. shuningdin keyin Qeshqer ahalisimu keyni - keynidin Islam idyisini qobul qildi. 24 Yilliq soqush (997 - 1021 - Yillar) netijiside Buddizmning jahil qorghini bolghan Hoten hani Yaghliqar yengilip, putun Hoten helqi Islam dinini qobul qildi we bu yerlerde Ereb elipbesi asas qilin'ghan yengi yeziq yurguzuldi.

"Din - insanlarning dunyani tonush jeryanidiki muhim ipadilirining biri..."(1)

Uyghur helqining diny etiqadi we ma'arip ide'ologiyiside yuz bergen tarihiy burulushlarmu del dunyani tonush we heqiqet ustide izdinish pa'aliyet jeryani boldi.

Mawzedung: "... Biz tarihni uzuwetelmeymiz, biz Kungfuzidin ta Sun Jungshen'giche bolghan putun otmushni yekunlep, qimmetlik miraslirimizgha warisliq qilishimiz kerek..." Degenidi.

Jung'hua milletlirining bir ezasi bolghan Uyghurlarning klassik ma'arip miraslirighimu ene shu kategoriyige kiridu. Qarahanilar dewride Qeshqer merkez qilin'ghan ma'arip ene shu parlaq miraslirimizning muhim nameyendiliridin hesablinidu.

Qarahanilar dewride hemme wilayet, nahiyilerde bashlan'ghuch we ottura derijilik mektepler qurulghan. Bolupmu Qeshqerde meshhur aliy bilim yurti - "Medrise'i Saji'e" tesis qilin'ghanidi, bu aliy bilim yurtida dangliq alimlardin Huseyin Ibin Helep, Seyid Jalalidin Baghdadi, Hoja Yaqup Suzuki, Huseyin Peyzulla, Jamalidin Qeshqeri, Reshide Ibin Eli Qeshqeri, Imadidin Qeshqeri qatarliq nurghun nopuzluq alimlar mu'ellimlik qildi. "Saji'e" bilim yurtigha uningdin bashqa yene nurghunlighan alimlar, peylasoplar, tarihchilar, sha'ir - yazghuchilar toplinip ilmiy munazirler elip baratti.

"Saji'e" bilim yurtining dersliki matematika, Yunan pelsepisi, tilshunasliq, astronomiye tibabetchilik ilmi, logika, tarih, jughrapiye, ilmiy roh sahelirigiche kengeydi. Turluk kategoriyiler boyiche nurghun ilmiy tetqiqat eserliri yezildi. Bu eserler Ereb elipbesi asasidiki Uyghur yengi yeziqi bilen yezilatti (3 - Jedwelge qarang).

Biz towende Qarahanilar ma'aripining eng buyuk namayendiliridin bolghan bir qanche alimlarning pedagogikiliq idiyisini qisqiche tonushturup otimiz:

1. Ensiklopedist Alim - Ebunesir Farabi

Ilim - pen dunyasida aristoteldin keyin ikkinchi ustaz dep shohret qazan'ghan ulugh muteppekkur Ebunesir Farabi hijriyining 295 - yili (Miladi 870 - yili) Qarahanilarning yazliq peytehti Balasaghun rayonining guzel shehiri farab (Otrar) da dunyagha kelgen. Uning dadisi Medr shu jayda eng abroyluq we meripetperwer zat idi. Alimning osmurluk we yashliq dewri farab shehiride otti we bu yerde bashlan'ghuch, ottura mektepni tugetti. Kichikidinla bilim humar, talantliq farabi ilim - penning yuqiri choqqisigha chiqishqa intiletti. Lekin u chaghda farab shehiride hetta Balasaghun rayonida uning Iranzusini qanduralaydighan aliy bilim yurti we bilimlik oqutquchilar yeterlik emes idi. Qeshqerdi "Medrise'i Saji'e" aliy mektipi yengidin tesis qilin'ghanidi. shunga u ashu dewrdiki Islamiyet ma'aripining ataqliq merkizi - Baghdat shehirige berip bilim ashurdi we ilmiy tetqiqat ishlirigha kirishti. Baghdattiki aliy meripet muhiti bu talantliq yash alimning bilim choqqisigha chiqish arzusigha keng ishik echip berdi. Ebunesir Farabi aldi bilen tiriship - tirmiship Pars tili, Ereb tili, Grek we Latin tillirini pishshiq igilidi, uzun otmey Ereb tilida eser yazalaydighan, Grek tilidiki pelsepe we bashqa ilmiy eserlerni bimalal chushineleydighan sewiyige yetti. Farabi Baghdatta 40 yilche ilim - pen tetqiqati bilen shughullandi. Bu jeryanda u birinchi ustaz dep shohret qazan'ghan Yunan peylasopi aristotelning nurghun eserlirini Erebchige terjime qildi we bu eserlerge qarita ijadiy tepsir (Izah) yazdi.

Farabi Baghdat, Hirat, Herran, Misir we sham sheherliridiki hesabsiz munberlerde ilmiy leksiye oqudi we ilmiy munazirilerge qatniship, kop ustunlukke erishti. Ereb alimi Ebubekri Beyhaq (994 - 1065 - Yillar) farabi 20 hildin artuq til biletti, dep yazghanidi. Farabi ilim - penning turluk kategoriyiliri boyiche 200 parchigha yeqin eser yazdi. Bu eserler pelsepe, logika, matematika, himiye, astronomiye, tibabetchilik, muzika, siyasiy tuzum, pezilet we bedi'iy eser nezeriyiliri qatarliq keng saheni oz ichige alidu. Hazir melum bolghan farabi eserlirining 119 hil beblografiyisi (Isimliki) uning heqiqeten ensiklopedist ulugh alim ikenlikini ispatlap beridu.

Keyinki zamanlarda YawrOpaliqlar farabi eserlirini "El Farabus" tehellusida Grek we Latin tillirigha terjime qilip neshr qildi we farabishunasliq tetqiqatini elip bardi. Ereb tarihchisi ibni hellikan farabini "Islamiyet dunyasida uninggha tenglisheleydighan hechkim yoq" dep bahalighanidi. Samanilar shahi Nasir Samani farabini "Ikkinchi ustaz" (Aristoteldin keyin) degen unwan bilen atidi we farabi eserlirini ashu tehellus bilen neshr qildurdi.

Meshhur qanunshunas we mentiqshunas El Amadi (1156 - 1233) Farabigha baha berip mundaq yazghan: "Farabi eng kemter we kichik pe'il zat idi. Mensep we mal - dunyani hiyalighimu kelturmeytti. U Demeshiqte bir chong baghqa qarawulchi bolupmu ishligen. Kechiliri qarawul panuslirining nuridin paydilinip kitab koretti we yazatti. Ene shundaq ijtihat qilip oginip ahiri oz zamanisining katta ellamesi muqamigha yetken. Farabi pelsepe ilmi toghrisida eng mukemmel terip bergen. U shunche tolghan ilmiy hekmet igisi bolsimu yenila meghrurluqtin hali idi. Bir kishi uningdin: