< <

<

Mehmut Qeshqeri tilshunasliqning tunji ustazi, jahan Turkulogiye penige asas salghuchi buyuk ustazdur. " Turkiy Tillar Diwani " Din ibaret bu katta qamus intayin keng saheni oz ichige alghan. Uningda astronomiye, jughrapiye, adem fizi'ologiyisi, turmush, yemek - ichmek, kiyim - kechek, qoral - sayman, haywanat, tash - meden, tagh - derya, qatnash sawatliri, maqal - temsiller, tarihiy riwayetler, kishilerning orp - adetliri qatarliqlarghiche keng melumat berilgen. Biz yene " diwan " Gha kirguzulgen eqliye sozler, she'ir - qoshaq, temsiller arqiliq bu buyuk alimning meripet idiyisini, dedaktik koz qarishinimu ochuq koruwalalaymiz. Bu heqte biz " diwan " Din birnechche nemune korsetsek kupaye:

_ Qut belgisi bilik.

(Beht - sa'adet belgisi bilimdur).

_ Ermuge bolut yuk bolur.

(Horun'gha bolutmu yuk bolur).

Meripetlik qoshaqlar we pendi - nesihetler:

_ Oghlum sanga nesihet:

Peziletni miras qil;

Bilimlikke yeqinlash,

Da'im uni ustaz qil.

_ Mendin nesihet oghlum pezilet yarat,

Elde ulugh alim bolup ilmingni tarat.

_ Kopligen pezilet igiliri we bilimi taghdek danalar alemdin ketti. Ularning bibaha soz - hekmetliri helimu dilimni yorutup turidu.

_ Bilimlik kishilerni hormetle, sozige ashiq bol, ularning pezilitini ogen, emeliyitingdimu shundaq bol.

_ Ilim - hekmet izde; lekin meghrurlanma, nadanlar mahtinar, sinaqlarda mat bolar.

_ Meripet soyguchi hergiz mal - dunyagha herisliq qilmaydu.

" Turkiy Tillar Diwani " Da peziletlik bolush, emgek soyush, wapaliq bolush, jasaretlik bolush toghrisidiki telim - terbiye idiyilirimu qedimqi maqal - temsiller, qedimqi qoshaqlar arqiliq nurghun singdurulgen.

Mesilen:

_ Emgek ekinde qalmas (Emgek boshqa ketmeydu).

_ Arpisiz at qir ashalmas, yardemchisiz palwan sep yaralmas.

_ Kengeshlik ish ongshilar, kengeshsiz ish buzular.

_ Tugimende tughulghan chashqan hawaning gulduridin qorqmas.

_ Yaqisidikini yalaymen dep, qolidiki tawiqidin ayriliptu.

_ Kosen uzun bolsa qol koymes.

_ Uy bolidighan kala mozay cheghida bilinidu.

_ Hajetmen mehman aldinggha kelse, sen uni kutkuzme, teyyar eshingni aldigha keltur.

_ Mehmanni izzetle, dangqingni elge yaysun.

_ Behil - peskesh, yarimas adem - mal - dunyaning saqchisi, u yemey - ichmey yighidu, ahir ozgige qalidu.

3. Uyghur Klassik Ma'aripining Ulugh Ustazi Yusup Has Hajip We

Uning Ma'arip Idiyisi

Uyghur ma'arip tarihida ulugh mutepekkur Yusup Has Hajip we uning meshhur esiri - " Qutadghubilik " Dastani intayin muhim orun tutidu. Yusup Has Hajip Qarahanilar ma'aripinng taza gullen'gen we ozi ordida has hajipliq (Orda wezirlik) wezipisige tehi qoyulmighan mezgiller (1609 - 1070 - Yillar) de meshhur " Qutadghubilik " Dastanini yazghan we uni Bughra Qarahan Ebu'eli Hesen Binni Sulayman'gha teqdim qilghan. Bu katta eserni yazghan chaghda Yusup Has Hajip heli yashinip qalghanidi. Dastan'gha qisturup ketken towendiki izahlardin bu nuqta melum bolup turidu:

"... Nurluq bahar peslidek checheklik idim, ghazanglarmu chushti, hemme qurudi. Qeyindek mustehkem, oqtek tuz idim, yadek egri bolup, mukchiyip qaldi...".

Qutadghubilik 82 bab, 6444 beyit, 13 ming 288 misradin qurulghan chong hejimlik dedaktik dastan. Bu katta eser pelsepe, tarihshunasliq, dolet - qanun, (Hoquqshunasliq), jem'iyetshunasliq, ma'arip, tibabet, jughrapiye, tebi'et, matematika, astronomiye, diplomatiye, til - edebiyat we herbiy ilim qatarliq uniwersal mezmunlarni oz ichige alidu. Eserning putun mezmunigha ilim - meripet medhiyisi singdurulgen. Bu nuqta eserning namidinla eniq melum bolup turidu. " Qutadghubilik " - Beht - sa'adetke erishturguchi bilim degen menini bilduridu.

" Qutadghubilik " Ning shohriti oz zamanisida her terepke dang ketken. Herqaysi el kishiliri uni ulughlap herhil namlarni bergen. Bezi sherq elliri uninggha " zinetul umira " (Emirler zinniti) dep nam berse, Iranliqlar " shahname'i Turk " (Turkler shahnamisi) yaki beziler " pendiname'i Turk " (Turkler nesihetnamisi) dep nam bergen.

" Qutadghubilik " Ning putun mezmuni tot muhim shehsning obrazi arqiliq bayan qilinidu. Uning birinchisi kuntughdi (Padishah - adalet we qanun simwoli); ikkinchisi aytoldi (Wezir - beht - sa'adet simwoli), uchnchisi ogdulmish (Wezirning oghli - eqil - idrak simwoli); totinchisi odghurmish (Wezirning qerindishi - qana'etning simwoli) bolup, eserning putun mahiyiti mushu tot shehsning munazire kureshliri arqiliq echip berilidu. Bilim, adalet, pezilet we chidam - gheyret hisletliri insanlarning eng guzel ghayisi hesablinidu. Telim - terbiyining tup meqsiti ademlerni ashu ghaye bilen yetildurup beht - sa'adetke erishturushni nishan qilidu.

Towende biz " Qutadghubilik " Ning ma'arip idiyisi toghrisida bir qanche misal korsitip otimiz:

_ Bilimni ulugh, eqil - idrakni buyuk bil, bu ikkisi insan mertiwisini yuqiri koturidu.

_ Bilimni nemishqa bilim degenlikning menisini bil. Chunki, bilim igisidin kesel yiraqlishidu; bilim - mesh'eldur, mesh'el yorusa kishi kechidimu yoldin azmaydu.

_ Ishinngni uqumushluq kishiler bilen ishle; zamanengni bilim bilen mustehkemle.

_ Bilim al, ozungge tordin orun hazirla, herqanche bilsengmu yene ogen, yene izden; qarighinki, bilimlik kishiler sora, sora, oz tileklirige yetishken.

_ Adem beribir olidu; bilim igilirining sozi olmeydu.

_ Ikki nerse bilen adem qerimaydu: biri bilim, biri peziletlik soz.

_ Ey oghul, mendin sanga altun, kumush qalsimu, sen uni mendin sanga qalghan meripetke teng korme.

_ Kishi bilen kishi otturisida perq kop, eng chong perq bilimde.

_ Alemdiki hemme yahshiliq bilimdin kelidu, bilim bilen kishiler asman'gha yol achalaydu.

_ Bilim ehli oz bilimi bilen kishilerge meripet chachmisa, uning bilimi nursiz qalidu.

_ Jahan tutquchi er parasetlik bolsa jahan mustehkem bolidu; bilimlik bolsa, memlikiti kuchluk bolidu. Mushu ikkisi birleshken kishi kamalet tapidu. Kamil kishi hemme nemetke ige bolidu.

Pezilet toghrisida:

_ Semimiyet insanni yukselduridu, insan inawitini yuqiri kotiridu.

_ Kishige adil bol, adil kishining her bir peyti behtlik bolalaydu.

_ Nepsaniyet uchun ozungni otqa atma, hawayi - hewestin bolghanma.

_ Achkoz kishilerge ish tapshurma, wapasiz kishilerge ash - tamaq berme.

_ Dunya bir terilghu etizdur. Emgek bilen dan terisang, hayan urughi alisen.

_ QOpal sozni tilingdin chiqarma, qOpal til yalqunjighan ot.

_ Haramgha arilashma, oktem bolma, och alma.

_ Haraq ichme, pitne - pasattin neri qach!

_ Mensep igisi bilimlik, dana, kozi toq, kongli koksi keng bolushi lazim.

_ Achkoz toymaydu, uning nepsige dunyaning ash - tamiqi yetishmeydu.

_ Yalghanchi wapasiz kelidu, wapasiz kishi helqqe beht kelturmeydu.

_ Mensepdarning mijezi tersa bolsa, ish teturge mangidu, hushalliqi qayghugha aylinidu.

" Qutadghubilik " Dastanida ehlaq - peziletning esheddiy dushminidin biri bolghan haraq - sharapning ziyini toghruluq towendikidek agahlanduridu:

... Uchinchi, haraqqa bolush muptila,

Bu er omri sheksiz keter boshqila.

Haraq ichse alim ilimsiz bolur,

Ilimisz mest bolsa nemiler qilur?

Biz bu yerde iptiharliq bilen tilgha alimizki, " Qutadghubilik " Ichide bashtin - ayagh izchil singdurulgen " bilim - kuch; bilim - beht qorali; bilim - insan qedir - qimmitining uli..." Din ibaret hitablar menggu olmes heqiqettur. Mu'ellip oz esiride kishilerge baliliq mezgilidin bashlap eqliy terbiye, ehlaqiy terbiye, jismaniy terbiye, huner - maharet terbiyisi, guzellik terbiyisi qatarliq etrapliq telim - terbiye berishning zorurlukini tekrar tewsiye qilidu. Mana bular eserde bashtin - ahirghiche chaqnap turidighan parlaq idiyidur. Eserde yene doletni ilim - pen bilen bashqurush, dolet we jama'et ishlirigha qabil, bilimlik we iqtidarliq kishilerni qoyush, bilim ehlini soyush, ilmiy ijadiyetke keng medet berishni tekrar jekileydu, meripetshunasliqqa a'it bu ulughwar teshebbuslar hazirmu re'al qimmetke ige. " Qutadghubilik " Dastanida Mu'ellip yene ijtima'iy tebiqiler, ijtima'iy hayat, maliye - iqtisad, harji ishlar, herbiy ishlar, siyasiy hizmet, qehrimanliq jasariti, " mukapat we jaza " Hemde qanunshunasliq qatarliq keng mesililer ustidimu chongqur tehlil elip baridu. Eserning nezme yeshmisi asasida yuqiriqi mezmunlargha alaqidar bir qisim misallarni korup baqayli:

Hawayi - heweske berilmeslik toghrisida:

Hewesni eqil birle basqin utup,

Bilim birle yanchighin nepsingni tutup.

Tuzulmes tilesek, hewes boynin kes,

Tuzulur egrilik ger olse hewes.

Ozumchilik - menmenchilikning aqiwiti we uninggha qarshi turush toghrisida:

Eghir yuk kishige ozemchil qiliq,

Ozemchil qiliqqa oq at, qarshi chiq.

Yeghi qilmighanni shu qiliq qilar,

Yeghidin bu yeghi nechuk perqliq?

Eqil - idrak, paraset we bilimning ulughluqi toghrisida:

Bilim bayliq ol, gadaylashmaydighan,

Qaraqchi we oghri alalmaydighan.

Eqildin bolekke hormet bolmighay,

Eqilsiz adem u, bir ochumla lay.

Eqil kimde bolsa bolur u esil,

Bilim kimde bolsa bolur han u, bil.

Eqil bir chiraghdur, kozi yoqqa koz,

Oluk ten'ge jan ol, gacha tilgha soz.

Kichik pe'illiqning ulughluqi we tekebburluqning yamanliqi toghrisida:

Kichik pe'il ulughluq - surer kop zaman,

Tekebburgha tegmes ulughluq haman.

Soyuk el ichre kichik dil kishi,

Soyulmes tekebbur, yirik dil kishi.

Mensepdarlarning peziletliri toghrisida

Kozi toq, hayaliq, nazukluq kerek,

Tumen hil bilim we zereklik kerek.

Dili bolsun hemme kishige kichik,

Tili bolsun yumshaq, shekerdek chuchik.

Eger bolsa begler zalim hem yaman,

Chiqar ishlar tuz yoldin haman.

Bilimni we bilim ehlini qedirlesh toghrisida:

Yoq bolsa jahanda hekim - ilimlik,

Terip, unmes erdi yerde yeguluk.

Ular ilmi bolsa jahanda chiragh,

Yol azmas kechide yorusa chiragh.

Qattiq soy ularni qedirle sozin,

Tola yaki azdur ogen ular bilginin.

Ular qoy padisi ichre serkidur,

U bashlap mangsa qoy tuz yolgha yurur.

Perzentlerge telim - terbiye berishte ata anining mejburiyetliri toghrisida:

Tughulsa sanga ay kebi qiz - oghul,

Anga terbiyichi sen ozungla bol.

Oghul - qiz huy - peyli bolsa yaman,

Yaman qilghan ata - ana ularni haman.

Uyatliq we nomus peziletliri toghrisida

Kishining serhili uyatliq kishi,

Uyatliq kishidur kishiler beshi.

Uyatliq kishige putun ishni ber,

Uyatliq jahalet ishigin eter.

Uyatsiz - nomussiz kishilerning mahiyiti toghrisida:

Uyatsiz kishidur kishi rezli,

Durust soz sozlimes uyatsiz tili.

Bir goshsiz songektur uyatsiz yuzi,

Etilmes toshuktur uyatisz kozi.

Til - sozning peziletliri toghrisida

Ozungni kozet bek, yahshi sozligil,

Soralghanda sozle, yene qisqa qil.

Kop angla bu sozni tola sozlime,

Bilim birle soz tuz, ishletkin eqil.

Koyer otqa ohshar kereksiz sozung.

Eghizdin chiqarma koyersen ozung.

Achkoz - hiyanetchiler toghrisida

Hiyanet qeyerge ger bassa ayagh,

Qachar paydiliq ish hemmisi yiraq.

Hiyanetchi nege qol sunsa eger,

Dengizmu susizlar, qurup keter yer.

shehsiyetchi, cheqimchi we pitne - pasatchilarning mahiyiti toghrisida:

Qetilma ikki hil erge, yiraq tur,

Qetilsang korersen chataq chiqirur.

Beridu cheqimchi, pitne - pasatchi,

Biri ikki yuzluk shehsiyetchi.

Adil qanun we qanunning adaletliki toghrisida

Adil qanun kokte - bir tuwruk irur,

U qanun buzulsa, asman yiqilur.

Yoq erse qanunluq begler mubada,

Yette qat asmanni buzatti huda.

Qilip adalet bilen her ishtin,

Ayrimay beg ya qul dep hechkishin.

Manga teng ikkisi qanun aldida,

Bolekche bolmasmen hokum waqtida.

Zalim beg surelmes beglik dewrini,

Koturmeydu helq uning zulmini.

El artar, qanun birle tuzulur jahan,

Zulum birle horap el, buzulur zaman.

4. Edib Ehmetning Ma'arip Idiyisi

Edib Ehmet Qarahanilarning ahirqi dewride yashighan ataqliq oqutquchi, sha'ir we zamanisining meshhur mutepekkuri idi. Uning " etebetul heqayiq " (Heqiqetler bosughusi) namliq dedaktik esiri Uyghur ma'arip tarihida muhim orun tutidu.

" Etebetul heqayiq " - Jem'iy 14 bab, 484 misradin terkib tapqan, bay pedagogikiliq mezmun'gha ige dastan, eserning ma'arip idiyisini towendiki qisqa misallar bilen korsitip otimiz:

Bilim - meripet toghrisda:

_ Bilimlik kishi qimmetlik dinar (Altun - tilla); bilimsiz nadan - qimmiti yoq yamaq, pahal.

_ Insanning zinniti - eqil.

_ Bir bilimlik ming nadan'gha teng.

_ Turluk - tumen ishlarda nadanning korguluki pushayman; uninggha pushaymandin ozge qismet yoq.

Pezilet toghrisida:

_ Edeb - ehlaqning beshi - til.

_ Kishini til bilen azablima, bilginki, tigh yarisi saqiyidu, til yarisi saqaymaydu.

_ Kishige her ish kelse tildin kelidu, yahshiliqmu, yamanliqmu tildin ayan bolidu.

Qarahanilar dewride yene Reshid Binni Qeshqeri (1083 - Yili wapat bolghan) we Imamdin Qeshqeri (11 - Esir) qatarliq meshhur tibbiy ustazlar alahide orun tutidu. Imamidin Qeshqeri yazghan " sherhi elqanun " Uyghur tibabetchilikining nopuzluq desturi idi.

1216 - Yillliri chinggizhanning besimidin gherbke qachqan Qitanlarning serkerdisi kuchluk nurghun leshkerliri bilen Qarahanilar zeminigha besip kirip wehshiylerche qirghinchiliq yurguzdi. Nurghun alimlar dargha esildi. Mektep, Medrsler koyduruwetildi. Kitab we qolyazmilarni yighip gulhan yaqti. Dangliq alim we meripetchi Ellame Ala'idin Muhemmet Hoteni 3000 oqughuchisi bilen bille hazirqi Yurthan kenti (6) De tirik komuwetilgenidi, Hotenni " shehidani Hoten " Dep atash ene shu qanliq tarihning biwaste yadnamisi.

Izahatlar:

(1) " Helq geziti " 1983 - Yil 7 - ayning 25 - kunidiki sani 7 - bet.

(2) Eyni zamanda Ereb Islamiyet dunyasining ortaq tili hesablinatti.

(3) Opal Qeshqer shehirining gherbiy jenubigha 45 kilometr kelidighan yerge jaylashqan we pamir etikidin orun alghan, hawasi sap, tebi'iy menzirisi guzel bir jay.

(4) Alimning anisi bubi Rabiye oz zamanisida oqumushluq ayal idi. Mehmut Qeshqerining yetilishige chong tesir korsetken. Mehmut Qeshqerining atisi Huseyin Binni Muhemmet we bowisi Muhemmet Binni Yusupmu zamanisida ataqliq kishiler idi. Ana terep bowisi Seypidin tehimu bilimlik kishi idi.

(5) Mehmut Qeshqeri miladining 1118 - yili Opalda " Medrise'i mehmudiye " Namliq yuqiri derijilik mektep teshkil qilip, ozi sekkiz yil oqutquchiliq qilghan. U oqutquchiliq hizmitini taki wapat bolghuche dawamlashturghan. Mehmut Qeshqeri 1126 - yili 97 yeshida ana yurti Opalda wapat bolghan.

(6) Bu jayda hazirmu " ellame shehitliki " Degen mazar bar. U qedimqi sheher harabisi " yurthan " Bilen tutiship turidu.