< <

<

3-Bab

Uyghurlarda Yeziq We Idiqut Ma'aripi

Yeziq - medeniyitining birdinbir simwoli, ma'aripining asasiy qorali.

Uyghurlar ottura Asiyada yeziq tarihi heli uzun medeniyetlik milletlerning biri. Uyghur yeziqi yunanliq aka - uka Kelir we Metudilar (1) Ijad qilghan Slaywan yeziqidin kop esirler burun meydan'gha kelgen.

Miladining 5 - esirigiche Uyghurlarning asasiy yeziqi Yensey (Ronik) elipbesi idi (1 - Jedwelge qarang), uningdin keyin bolsa urhun Uyghur elipbesi ishlitilgen (2 - Jedwelge qarang).

Qedimqi Uyghur yeziqida nurghun qoshaq, muzika tekistliri, pedagogikiliq risaliler, menggu tashlar we ilmiy eserler yezilghan. Bu yadikarliqlarning bir qismi zaManimizghiche yetip kelip, Uyghur tarihi, medeniyiti we ma'aripining yiraq otmushni yorutup bermekte. Qedimqi Uyghur yeziqi qoshna milletlerdin Mongghullar, Manjular, Qitan (Kidan) lar we Naymanlarningmu yeziq ijadiyitige asas salghanidi.

Qedimqi Uyghurlarning medeniy - ma'arip hayatida muzika, nahsha we turluk estetik iqtidar asasiy telim - terbiye wasitiliridin biri idi. Buningdin 1500 yil burun otken meshhur Uyghur sha'iri we kuychisi qoghusur altun (507 - 687 - Yillar) ijad qilghan dangliq "Tura Nahshisi" putun Uyghurlar ichide, jumlidin memlikitimiz da'iriside keng tesir qozghighan we esirlerdin beri wetenperwerlik terbiye simwoli bolup kelgen. Bu muzika tekisti hazir Henzu mekteplirining derslikige kirguzulup soyup oqulmaqta. Hetta Yaponiyidimu bu tekist qizghin tetqiq qilinmaqta.

Epsuski, bu muzika derslikining qedimqi Uyghur yeziqidiki tekisti bizgiche yetip kelelmigen. Peqet memlikitimizning ataqliq muzika derslik toplamliridin biri bo Chughay teghi baghridin,

Aqar tura suliri.

Keng dalini purkeptu,

Asman shekli chediri.

Cheksiz asman, dala hem,

Kopkuk dengiz bipayan.

Egiz otlar yelpunse,

Peste migh - migh koruner-

San - sanaqsiz qoy - qulan.lghan "Orda muzika tekistliri toplimi" ichide Henzuche terjimisila saqlinip kelgen. Uning mezmuni mundaq:

Eger biz qetirqinip tehlil qilidighan bolsaq, bu muzika we nahsha tekistining obraz teswiri, ohshitishliri chongqur telim - terbiyiwi ehmiyetke ige. Buningda Uyghurlar (sherqiy turalar) ning dunya qarishi, turmush aditi, tarihiy, jughrapiye menzirisi intayin ihcham we tesirlik qilip teswirlen'gen. shunga u yalghuz muzika derslikila bolup qalmay, belki qisqartilghan tarih we tebi'et dersliki bolush qimmitigimu ige.

"Tura Nahshisi" we "Erq Putuk" bilen bille eng qedimki Uyghur yeziqida yezilghan tunji dedaktik eser "Chastani ilik beg" dastani hesablinidu. Bu eser kok Turk handanliqi (552 - 744) Dewrining harpisida yezilghan. Uningda yoruqluq bilen zulmet otturisidiki keskin kureshler bayan qilinidu. shunga uningda heli kop terbiyiwi ehmiyetke ige mezmunlar bar.

Qedimqi Uyghur yeziqida yezilghan yazma yadikarliqliri Uyghur helqini heqiqiy tarihiy derslik bilen teminlidi. Ulardin meshhurliri: "Kol Tikin Menggu Teshi" (732 - Yili teklen'gen), "Bilge Qaghan Menggu Teshi" (735 - Yili), "Tunyuquq Menggu Teshi" (716 - Yilliri) we "Qutluq BilgeQaghan Menggu Teshi" (759 - Yili) dur.

Yuqiridiki menggu tashlar tezkiriliri eyni zamandiki Uyghur helqining tarihiy hayatini, turmush ehwalini tesirlik we Eynen teswirlep Bergen. U hem tarihiy derslik qimmitige hem bedi'iy edebiyat qimmitige ige. Bu menggu tashlar tezkirisini yazghan aptorlar shu dewrning ataqliq oqutquchiliri, edibliri we mahir hettatliri idi.

Lekin, Uyghurlarda yeziq tarihi bashlan'ghandin keyin, mektep ma'arip ishlirigha tunji asas selin'ghan makan Turpan Idiqut hesablinidu. Idiqut eyni zamanda sherq bilen gherb medeniyiti bir - biri bilen singiship yughurulghan merkiziy tugun idi. U yerde turluk dinlar erkin pa'aliyet elip baratti, ibadethanilar quratti, mektepler achatti, kitablar basatti. Uyghurlarning qedimqi tarihida budda kitabliri eng kop yezilip saqlan'ghan jaymu ene shu Idiqut idi. Bu yerde tepilghan yazma yadikarliqlar bir nechche tumendin artuq.

Kishiler Idiqutni eyni zamanda ottura Asiyaning " Yer Asti Kutuphanisi " Dep bikar eytmighan. Towendiki pakitlar bu bahani ispatlaydu:

Bu yerde Nisturi (2) Diniy eqidisi mezmun qilin'ghan: " Iwan'glum " (Beht sadasi), "Sant G'orkining shehit Bolush Hatirisi"; Mani dinigha alaqidar eserlerdin: "Ikki Yiltiz Nom ", " Mani Murtlirining Towenamisi ", "Erq Putuk"; Zara Ostir (3) (Ateshpereslik) eqidisige a'it eserlerdin: "Ewliya Qesidiliri"; budda dinigha a'it eserlerdin: "Altun Yaruq", "Sekkiz Yukmek", "A'itri Simit" namliq yigirme yette perdilik drama (4), Tarihiy dastan - "Maharabata"; 294 tom 25 kitabni oz ichige alghan "Seltenetke yardem berguchi ornek - tedbirler"; besh tomluq chong chochekler toplimi - "Penchi tantira"; edebiy eserlerdin: "Etebetul heqayiq", "Izop meselliri", "Oghuzname" hemde besh tomluq riwayetler toplimi; "Chastani ilik beg", "Qedimqi Turpan qoshaqliri", "Meditsina bilimliri", "Ikki tilliq lughet" we Idiqut hanlirining menggu tash hatiriliri, iqtisadiy hojjetler; ereb yeziqidiki eserlerdin: "Tomur tezkirisi", "Tezkiri ewliyalar", "Merajname", "Kongulname", "Behtname", "sha'ir harazimi tallanmiliri" we "Mewlane lutfi she'irliridin tallanma"; buningdin bashqa dedaktik telim - terbiye mezmunidiki edebiy, she'iriy eserlerdin " " Ahawarka ", " Qalyamqara - papamqara "; she'iriy eserlerdin: " ahawarka ", " Qalyamqara - papamqara "; Dedaktik nesriy eserlerdin: " chong maymun patmaral ", " Behtiyar shahzad ", " Ressam bilen yaghachchi hekayiliri " Qatarliq intayin kop eserler yezilghan we terjime qilin'ghan.

Yuqirida tizip otkenlirimiz Idiquttin tepilghan medeniy yadikarliqlarning peqet bir Turkumidinla ibaret. Mutleq kop qismi 19 - esirning ahirliridin bashlap chet el arhe'ologlirining qoligha chushup ketken.

Yalghuz Germaniyining tot qetimliq arhe'olog etritila bu yerdin elip ketken yazma hojjetler birnechche tumendin eship ketidu! Bashqa ellerning elip ketkenliri buning sirtida.

Idiqutta qandaq qilip bunchiwala tarihiy yadikarliqlar meydan'gha kelgen we saqlinip qalalighan?

Birinchidin, Idiqutta ma'arip we ide'ologiye erkinliki yolgha qoyulghan, qaysi etiqadqa mensup bolushidin qet'iynezer, u bilim igisi bolsila, bolupmu ewladlarni terbiyiliguchi bolsila hormetke sazawer idi. Helqqe menpe'et yetkuzguchi bundaq kishiler "Iltebir " (Ilteber) dep atilatti.

Ikkinchidin, Idiqutta kitab yezish we kochurush eng sawabliq kesip dep qarilatti. Bundaq etiqad "Buyan " (Buyan) deyiletti. Mesilen: putulgen kitablarning hatimiside mundaq sozler alahide yezilatti: " bu kitabning sawabi aldi bilen han sariyigha, andin qalsa merhum ejdadlargha we yaru - buraderlerge bolghayler...".

Uchinchidin, Idiqutta bilge kengishi (Ma'aripperwer danishmenler kengishi) tesis qilin'ghan. Ular derije, unwanlarni belgileytti hem el ichidiki aqartish ishlirigha yetekchilik qilatti. Bilge kengishi nurghun tilliq izahliq lughetler (Sanskrit - Uyghurche, Henzuche - Uyghurche, Tuhar - Uyghurche, Soghdi - Uyghurche) ni qollanma supitide tuzup chiqqan.

Idiqut Uyghurliri yene supetlik qeghez keship qilghan. Het putulshtin burun qeghez ustige aq shilim surtuletti. Bu qeghez " partlap yezish usuli " Deyiletti. Qaraghujida yene heli chong qeghez zawutimu qurulghan.

Idiqutluqlar oz aldigha yaghach metbe'e keship qilghan. Herpler dane - dane kwadrat yaghachlargha uyulup, andin qelipqa bekitilip ustidin reng surtulup hilmu hil renglik kitablar besilatti. Mushundaq metbe'e herpliridin chet el arhe'ologlirining elip ketkenliri 100 mingdin artuq (4).

Eyni zamandiki Idiqut ma'aripi toghriliq ataqliq seyyah Wang Yendi (939 - 1006 - Yillar) ozining " Astane Hatiriliri " Namliq esiride mundaq yazghan: " Idiqutta kespiy mu'ellimler bar iken, Uyghurlar she'ir we qoshaqqa hushtar iken. Ular oz yeziqini kundilik ehtiyaj uchunla emes, belki turluk edebiy eserlerni, kitablarni yezishqimu ishlitidiken, u yerde her hil tillarda yezilghan nurghun kitablarni kordum...".

Idiqut Uyghurliri ana tilining sapliqini qoghdap qalghanidi. Ular mensep namlirini atashta urhun Uyghurlirining en'enisige warisliq qildi. Mesilen: ular " Qaghan " Sozini uzaqqiche qollandi. Bu soz hokumran, imperator, han meniliride bolup, Hon, Turk we Siyanpilarmu bu sozni ortaq ishletken, hazirqi zamanda bu atalghu - isimlarning ahirigha ulinidighan hormet qoshumchisi supitide ishlitilmekte. Mesilen, Qazaqlarda Omerqan, Tilewqan, Uyghurlarda Abdukerimhan, Qadirhan degenlerdek. " Idiqut " Sozi - behtke yetekliguchi degen bolidu. " Qut " Sozi hazirmu ishlitilidu. Mesilen: "Qutluq bolsun ", "Sanga bu mal qut etsun, qutap qalsun " Degendek.

Qochu Uyghur hanliqi (Miladining 9 - 13 - esirler) dewride Idiqut ma'aripi nurghun tilshunaslarni, kop tillardin hewerdar terjimanlarni, abroyluq oqutquchilarni, meripetlik edib - sha'irlarni, dramatorglarni, boghaltir - hesabatchilarni, tewip - dohturlarni yetishturgenidi. Bularning ichide: Singqu Seli (Bu heqte keyinki babimizda mehsus tohtilimiz), ataqliq edib we terjiman pirtanraksht, ma'aripchi, yazghuchi, dastanchi Apirinchuritkin, "Hekmetler Peziliti " ning aptori, dedaktik sha'ir Ki Ki, sha'ir Chinuya Totung, sha'ir Qalim Keyshi, sha'ir Atsang, Koltarqan, Asih Totung, Qarundaz qatarliqlar bar.

shuni mu'eyyenleshturushke boliduki: qochu (Idiqut) hanliqi dewride putkul ma'arip ide'ologiyisi ustide herhil diniy eqidiler hokumran orunda turatti. Biraq, u omumiy helq edebiyati we ma'arip uchun eytqanda qismen ramkidinla ibarete. Uning tektide helqning arzu - tilekliri, ijtima'iy turmush re'alliqi, tarihi we medeniy - ma'aripi yenila kuchluk eks etip turatti. Buninggha meshhur " Oghuzname " Qissisi tehimu toluq ispat bolalaydu. " Oghuzname " Uyghur helqining qedimqi hayat tarihi, dunya qarishi, ijtima'iy orp - adetliri, peziletliri we jenggiwarliq hisletlirini tonushturidighan qisqa we uniwersal derslik qollanmidur.

Izahatlar:

(1) Aka - uka Kelir (528 -- 968 Kelir) we Metudi (728 -- 588 Metudi) miladining 855 - yil 5 - ayning 25 - kuni bulghariyide tunji rus - slawyan yeziqini keship qilip bergen. Slawyanlar bu kunni her yili hatirilep turidu.

(2) Nisturi (401 - 451 - yillar) - hristi'an dinining bir mezhibi bolghan Nisturi eqidisini tesis qilghuchi. Rahib araban 635 - yili Idiqutqa kelip bu dinni terghib qilghan.

(3) Zara ostir - (Miladidin 8 esir burun otken) usta dohtur we sha'ir, zerdeshit dinining ewliyasi.

(4) Pirtanrakshit teripidin terjime qilin'ghan bu drama 9 -, 10 - esirlerde bashbaliq qatarliq qochu sheherliride sehnide oynalghan. Buningdin ilgiri qedimqi kusen (Kucha) ning "Ejdiha oyuni", "Sumuch oyuni" qatarliq ochuq sehne oyunlirimu drama we komediye sheklini alghan oyunlar idi.

(5) 20 - Esirning bashlirida rosiyilik oldinburg Turpan'gha kelip, yaghach metbe'ege (Kelagerofi) herpliridin 100 mingdin artuqraqini elip ketip, moskwa muziyigha tapshurup bergen. Idiqut Uyghurlirining metbe'e tehnikisi taki Germaniye alimi inogin kodinborg keship qilghan metal herplik ilghar metbe'e tehnikisi ishlitiguchilik (15 - Esirgiche) dunyada aldinqi orunda turatti. Buningdin Idiqut ma'aripi, neshiriyatchiliqining heli zor kolemde rawajlan'ghanliqini koruwalalaymiz.