< < Stona xanimning bala erbiye usuli <

<

　

Mirasokayichi(yaponiye)

　

Stona xanim waytning (stona xanim amérikiliq, wayt gérmaniyalik) dadisining <> dégen yaldama kétabini oqughandin kéyin, öz perzentini ashu usul boyiche terbiyelep kishini heyran qalduridighan ünümge érishken. Stona xanim pénsilwaniyediki pitsburg uniwérsitétida til oqutquchisi bolghanidi. U eng awwal merhum doktur jaméstin deslepki terbiye heqqide eqidige érishkenligini éytidu. Buningdin qarighanda <>ning qimmitini eng awwal chüshengen we uni bashqilargha tonushturghan kishi doktur jaméstek qilidu.

Stona xanimning wén péléto isimlik bir qizi (qisqartmisi wén) bar idi. U üch yéshidin tartip shair yézishqa kirishken, töt yéshida dunya tilida drama yazghan. Uning besh yéshidin bashlap yazghan shair, hékayiliri türlük gézit-jurnallarda élan qilin'ghan, kéyinki chaghlarda uning bezi eserliri toplam qilip neshir qilinghan. Bu eserler jama`etchilikning yaxshi bahasigha érishken.

1914-yili wén 12 yashqa kirgende Stona xanim <> dégen kitapini yézip, özining terbiye usulini ashkarlighan. Bu kitap nahayiti qiziqarliq bolup, asasiy mezmuni töwendikiche:

1

men wéngha bolghan terbiyini uning besh ezasining sézimini chéniqturushtin bashlidim. Chünki, herqandaq iqtidar ishlitilmise, meng`gu tereqi qilalmaydu, shunga balining besh ezasining sézimini imkan bar baldur ishqa sélish kérek. Behs eza ichide baldur tereqqi qildurushqa tégishlik anglash sézimidur. Shunga, anining baligha yéqimliq naxshilarni éytip bérishi bekmu muhim. Men naxsha éytalmighinimgha bekmu ökündüm. Axir <>(rim shairi wérgélning 12 babliq dastani bolup, miladidin burunqi XX yili yézilghan. ) Dastanini yeqimliq ritim bilen dékilmatsiye qilip bérishtek charini taptim. Buning ünümi nahayiti boldi. Wén <> dastanini anglash bilenla shérin uyqugha kétetti. Wén héchnimini angqiralmaydighan chaghdin bashlap men uning`gha resimlik kitaplarni körsitip, oqup bérettim. U bir némini bilmisimu awazimni anglashni, kitaptiki her xil renglerni körüshni xalaydighan bolup qaldi.

Resim sizishni bilidighan ana üchün bala terbiyelesh bekmu köngüllük ish. Men hemishe her xil weqelerni reim qilip sizip körsettim. Bundaq qilghnada balining bilish dairisini kéngeytkili bolidiken. Men wénning reng tonush iqtidarini tereqqi qildurush üchün, reng qarghusini tekshuridighan ger xil yiplarni sétiwélip, uning`gha her xil oyunchuqlarni yasap bérettim. Oghul bala qiz baligha qarighanda ötkürrek bolghini bilen reng tonush sézimini kichikidin tartip yétuldurmigende, reng tonush éngi ajizlap kétidu.

Men yene wéngha her xil renglik toplarni, yaghch oyunchuqlarni élip bérettim. Qonchiqigha güllük rexitlerdin kiyim tikip bérip, uning reng tonush sézimini tereqi qildurishqa tirishattim.

Boyaq qelemmu nahayiti yaxshi balilar oyunchiqi. Men daim boyaq qelemni wén bilen <> oynayttim. Oyunni biz mundaq usulda élip barattuq: chong aq qeghez teyyarlap, aldi bilen men qizil boyaq bilen üch millimétir uzunluqta siziq sizattim, andin wénmu qizil boyaq bilen men sizghan siziqqa teng kélidighan siziq sizatti. Men kök boyaq ishletsem, umu kök boyaq ishlitetti, eger u ishletken boyiqi méningkige oxshimisa, u utturghan bolatti-de, oyunimizni axirlashturattuq.

Wén tem-tem méngishqa bashlighanda, uning reng tonush sézimini tereqqi qildurush üchün, uni yétilep sirtqa élip chiqattim. Men uni oynatqach, derya, derex, asman, dala, imaret we ademlerning kiyim-kécheklirining reng`gining qandaq bolidighanliqi körsitishke bashlidim.

Bezide ikkimiz <> oyunini oynayttuq. Dukanlar aldidin ötüp ketkendin kéyin, men uningdin dukanning dérizisige némilerning tizilghanliqini sörayttim, uning este qaldurghini köp bolsa, uni maxtap righbetlendurerttim. Bu oyun uning nersilerge sepsélish we este qaldurush iqtidarini nahayiti téz ashurdi. Netijide, u emdile besh yashqa kirgende, nyo yorktiki bir uniwérsitétning oqutquchiliri aldida amérikining mesh`hur jeng marshini toghra, rawan dékilmatsiye qilip, hemmini heyran qaldurdi. Men wénni nersilerge tepsili sepsélish, sezgürlük bilen közitishke adetlendurdum. U ikki yashqa kirgen yili men uni güzel sen`et boyumliri dukinigha élip kirginimde, u dukandargha <> dep ularni hang-tang qaldurdi.

Wén bir yérim ayliq bolghanda dadisi uning`gha qizil shar ékilip berdi. Men uni qisqa yip bilen wénning bilikige chigip qoydum. U qolini yoqiri-töwen qilsa sharmu bir yoqiri orlep, bir töwenge chüshetti, wén buning`gha tolimu xoshal boldi. Shuningdin kéyin men her heptide oxshimaydighan sharlarni almashturup, uninggha <>,<>,<>,<>,<<éghir>> deydighan süpetlesh sözlirini asnla ögettim. Men yene uning`gha qum qeghez chaplanghan penerkiler bilen birge bashqa nersilerni tutquzup, <>, <> dégen sözlerni ögettim.

Kichik balilar qoligh atutqan nersini aghzigha sélishqa amraq kélidu. Biraq, bowaq chéghidin tartip undaq qilmasliqqa ugense, bu adetni özgertkili bolidu, bindaq bir külkilik ish yüz bergenidi: wén ikki yas chéghida men uni bir dostumning oyige élip barghinimda, dostumning qizi pireniklerni men pishurdum, dep aldimizgha élip chiqip qoydi. Bu chaghda wén <> dep dosttumning qizini ongaysizlandurup qoydi.

Wénni terbiyelesh jeryanida, men uni birer ishtimu zorlimidim. Bala digen janliq nerse, shundaq iken u eqil-idrikini bihude zaye qilmay, ünümi bolghan ishlargha serp qilishi kérek, shundaq qilghanda bala özining qilishqa tégishlik ishlirining barliqini hés qilip, qalaymiqan uyaq-buyaqqa chépip yürmeydu, zérikishlik hés qilmaydighan, achchiqlanmaydighan, yighlimaydighan bolidu.

2

balilar bowaq chéghidin tartipla ademler bilen nersilerning awazigha bekmu diqqet qilidu. Buningdin balilargha baldur til ögitish imkaniyitining barliqini bilgili bolidu. Wén bowaq chéghidila men uning`gha xuddi gep uqidighan balilargha sözligenge oxshash sözlep bérettim. Biraq men dunyadiki kopunche anilargha oxshash uning`gha yérim-yarta geplerni ögetmidim, chünki yérim-yarta gep ögetkende, bala chong bolghandin kéyinmu gepni pütün qilalmaydighan bolup qalidu. Bu balilar üchün toldurwalghili bolmaydighan ziyan.

Taft uniwérsitétining dokturi barning qarishiche, ademning hayatida bowaqliq dewr eng muhim dewr bolup, bu dewrde her xil charilerni ishqa sélip, balini jismani, rohiy jehettin saghlam östürüsh kérek iken. Nurghun kishiler chare amallar arqiliq balini jismani, rohiy jehettin saghlam östürüsh kérek, digenni anglisa heyran qalidu. Bundaq digenlik—baligha baldur til ögitish dégenliktur. Bu jehette nurghun kishiler tamamen xata oylarda bolup keldi. Til-pikir qilish qorali. Baligha baldur til ögetmigende, bala rohiy jehettin saghlam ösüp yétilelmeydu. Mubada bala alte yashtin ilgiri toghra telebbuz qilalaydighan qilip terbiyelense, mundaq bala choqum bashqa balilargha qarighanda baldur yétilidu, herqandaq waqtta bashqilar unungdin ötüp kételmeydu.

Dunyada nurghun aliy terbiye körgen kishilerningmu teleppuzi toghra bolmay qalidu yaki giramatikisi xata bolup qalidu. Bu ularning baliliq dewridiki til jehettin yaxshi terbiyelenmigenligidin bolghan. Men bilidighan bir nechche uniwérsitétitning oqutquchisi bilen ikki neper yazghuchi del mushu tiptiki kishilerdur.

Wén tughulghandin kéyin, men imkaniyetning bariche uning`gha toghra we sap teleppuzdiki éngliz tilini dawmliq sözlep berdim. Uning`gha hergiz yérim-yarta geplerni qilmidim. Maqal temsillerni ögitishke ehmiyet berdim. Maqal temsillerning menisini balilar chüshenmigini bilen, kéyin pikir qilishning bara-bara chongqurlishishi, yéngi qarashlirining turghuzulkishigha egiship, uning menisini chüshinidighan bolidu. Shunglashqa, maqal-temsillerni özliksiz tereqi qildurush kerekki, hergiz chetke qéqishqa bolmaydu, chetke qéqish dewrning keynide qalduridu. Wén emdila bir yashqa kirgende bir dostum uning`gha <<>> dédi. Wén derhalla <> dep dostumni hang-tang qaldurdi.

Waytning dadisi yüz yil ilgiri sinaq qilghinidek, menmu wénning tili chiqmighan chaghda uni öy ichide kötürüp yürüp, asta we éniq telepuzda uning`gha <> dep ögettim. Netijide, u bir yashqa kirgede hemme gepni qilalaydighan bolup bashqilarni heyran qaldurdi. Yoldishim bashqilargha: <> deytti.

Bowaq chéghida ögengen tilning balining pütkül hayatigha tesr körsitidighanliqini ishengenlikim üchün, izchil halda teleppüzining toghra bolishigha diqqet qilip, giramatikiliq tüzilishi toghra bolghan sözlerni ögitishke ehmiyet berdim. Spénsér 1920-1903 engiliyining pelsepe, pidagogika alimi bolup, <> dégen kitabini yazghan. 60 yashqa kirgüche grammatika oqumighan. Emiliyette qarighanda giramatika tilgha qarighanda anche muhim emes, bolupmu balilar üchün téximu shundaq. Til giramatika arqiliq emes, , qulaq, éghiz arqiliq ögitlgechke, wén sekkiz yashqa kirgenge qeder men uning`gha sap tilnila ögettim.

Balilar söz qilishqa bekmu héris, hetta bek kichik balilarmu birer sözni biliwalsa, uni qayta-qayta tekrarlashni yaxshi köridu, shunga men ularning bu alahidilikidin paydilinip, balilar asan biliwalidighan, qiziqidighan sözlerni jumle qilip wéngha yadlatquzdum. U bularni nahayiti tézla biliwélip, xoshalliqida qayta-qayta yadlaydighan boldi.

Kéyin men bu jumlilerni jet el tillirigha terjime qilip ögetken chaghdimu, u asanla yadqa éliwalidighan boldi. Öz tejiribemdin qarighanda, ademning hayatida bir yashtin besh yashqiche bolghan mezgil til qabiliyiti taza yétilidighan mezgil iken.

Men imkaniyetning bariche wéngha asasliq chet el tillirini baldurraq ögitishni oylighan bolsammu, lékin u én`giliz tilini rawan sözleshtin ilgiri uning`gha <> dastanini yadlatquzghandin bashqa chet el tili ögetmidim. Bir tilshunasning éytishiche, baligha bir waqitning ichide ikki üch xil chet el tilini ögitishke bolarmish. Biraq, öz tejiribemdin qarighanda, bu bala üchün azap bolup, netijide birer döletning tilinimu yaxshi ögitelmeydu. Wén éngiliz tilini yaxshi sözleydighan bolghandin kéyin, uning`gha derhal ispan tilini ögettim. Buningda yenila uning anglash iqtidarini östürüsh usulini qollandim.

Aldi bilen ispan tilini ögitishimdiki sewep, yawropadiki dölet tilliri arisida ispan tilini ögitishimdiki sewep, yawropadiki dölet tilliri arisida ispan tili eng asan. Balilarning til öginish qabiliyiti kishini heyran qaldurarliq derijide téz ösidiken. Wén besh yashqa kirmestinla sekiz döletning tilida öz meqsidini ipadileydighan boldi. Eger men uning`gha til ögitishni dawamlashturidighan bolsam, on yaki yigirme döletning tilini bimalal öginiwélishi mumkin idi. Biraq, men buningdin kéyin dünya tili omomyüzlük ishlitidighan ammibap tilgha aynilishi mumkin. Dünyadiki barliq tillarni öginip ketkili bolmas. Dunya tilinila yaxshi ögense bolar, dégen oy bilen bashqa tillarni ögitishni toxtatim.

Mubada men yene bir qétim terbiyelep qalsam, én`giliz tilini ögitip bolghandin kéyinla, dunya tilini ögitishke bashlaymen. Dunya tili nahayiti asan til. Tolistoyning dunya tilini bir saet öginipla, dunya tilida xet yazalighanlighigha qarighanda, herqandaq baligha böshüktiki chéghidin bashlapla dunya tilini ögetkili bolidu.

Wén töt yashqa kirgende dunya tilida yézilghan kitaplarni oquyalaydighan we bashqilar bilen bimalal sözlisheleydighan boldi. Shu yili dunya tilida drama yézip, bir xanimning yardimide uni sehnileshturdi. U élimiz üchün élip éyitqanda dunya tilida yézilghan tünji sehne esiri idi. Ikkinchi yili wén dunya tilini bashqa balilargha ögitishke bashlidi. U méning til ögütüsh usulum boyiche ders mezmunini oyungha singdürüp balilargha ögetti we bu jeryanda nurghun til oyunlirini ijad qildi

Wén hazir (1916-yili) <> jem`iyitining bashliqi. Bu jemi`yetning bashliqi. Bu jemi`yet herqaysi el ösmürlirining dosutliqi ashurush, herqaysi el xelqliri arisidiki cholta irqiy qarashlarni tügitip, tinchliqni baldur qolgha keltürüshni meqset qilghan. Bu jemi`yetning ezaliri dunya tilini bilishi, uningdin bashqa az dégende birer döletning ösmürliri bilen xet arqiliq alaqilishish mejburiyitini ada qilalaydighan bolishi shert qilinghan. Jem`iyet ezaliri her ayda yighip, chet el ösmürliridin kelgen xetlerni ünlük oqup, shu döletning örüp-adetlirini we tebi`I menzirlirini xuendingda tonushturidu. Jem`iyet ezaliri yene chet ellikm ösmürler bilen marka, atkiritka we xer xil nepis kichik boyumlarni öz ara almashturidu. Wénning nersilirini herqaysi el baliliri éwertip bergen. Buning ichidiki eng qimmetlik boyimi jong`goluq bir ösmürning chong bir parqiraq jong`go qeghizige dunya tilida yazghan besh ming xetlik jong`go tarixi idi. Her qandaq tarixni öz dölitidiki kishiler yazsa, chet ellikler yazghandin yaxshi bolidu. Dölitimizde jong`goning, yaponiyining nahayiti kop tarixiy kitapliri bar, bularning köpinchisini amérikiliqlar zhong`goda we yaponiyede üch-töt ay turghandin kéyinla yézip chiqqan. Mundaq tarixiy kitaplardin zhong`goning yaki yaponiyening heqiqiy tarixini toluq bilgili bolmaydu.

<> jem`iyiting ezaliri dunya tilini teshwiq qilish bilen shoghillinidu. Wén melum bir jaydiki puti méyip balining öz hayatidin bizar bolup yurginini bilgendin kéyin, derhal uni izdep tépip, uning`gha dunya tilini ögetti. Shuning bilen bu bala tézla rohlinip, dunya tilida bashqa döletlerdiki ösmürlerge xet ewetti. U kün boyi atirtka, ösümlükler ewrishkisi we bashqa nepis boyumlarni almashturush bilen hepiliship yurgechke, turmushning nahayiti menilik ötiwatqanliqini hés qilmaqta. Méningche, dunyadiki nahayiti nurghun balilar mana mushundaq bextiyar turmushtin behriman bolushqa muhtaj.

Wén besh yash waqtida, her xil yéqimliq balilar naxshilirini dunya tiligha terjime qilishqa kirishti. U, bu naxshilar bekmu lerzan we yéqimliq, uni dunya tiligha terjime qilsam, nurghunlighan balilar xosh bolidu, dep oylatti. Kéyin bu naxshilar shimali amérika dunya tili jem`iyiti teripidin neshir qilindi. Netijide, dunya tilini qollighuchilar téximu köpeydi. Stnford uniwérisitétining rim tili profésori doktur grato bu naxshilar toplimigha baha bérip: <> dégen idi.

Wén hazir eng yash oqutquchi bolup tonuldi. U oqutiwatqan oqughuchilarning köpinchisi besh yashtin on töt yashqiche bolghan ösmürlerdur. U köp hallarda oyun oynash, naxsha éytishtek shekiller arqiliq ders ötidu, bezide oqughuchilirini moziygha apirip, u yerdiki asar etiqilerni körsitidu. U ders ötüshtin ilgiri nurghun qoshumche matiryallardin paydilinidu.

Wén dunya tilini ögütishte, dunya tilida yézilghan maqalilarni kishilerge tonushluq, daim éytilidighan yéqimliq ahanglargha sélip, naxsha qilip oqughuchilargha éytquzush usulini qollandi. Burn men pitisborig uniwérisitétida oqutqichiliq qilghinimda, bi charini ishlitip nahayiti yaxshi ünümge érishken idim. Wén buningdin bashqa yene dunya tili derslikining paydilinish matériyalinimu tüzüp chiqti.

3

men tünji qétim deslepki terbiye eqidisini turghuzghan kishi merhum doktur jamis idi. U hemishe <> deytti.

Oyun oynash dunyadiki janliqlarni mahariti. Barliq jan-janiwarlar bir-biri bilen oynishidu, aslan anisining quyruqini oynaydu, küchük anisini chishlep oynaydu. Aslanning quyruq oynishi chashqan tutush maharitini östürüshni meqset qilsa, küchükning anisini chishlep oynishi kelgüside wehshi haywanlar bilen élishish maharitini östürüshni meqset qilidu. Balialrmu kelgüside özige lazim bolghan iqtidarni östürüsh üchün oyun tallap oynishi kérek, oynighan oyuni kelgüside kéreklik bolghan maharetni yétildürüshke uyghun bolishi kérek. Ata-ana bolghuchi balining 'htiyajigha qarap oyun tallap bérishi, balilargha yétekchilik qilishi hemde birge qoshulup oynap, balining saghlam yétilishi, eqil-idrikining tereqqiy qilishigha türtke bolishi kérek.

Men wénni terbiyelashte pütünley oyun sheklige tayandim. U alte ayliq bolghanda, yatq öyning töt témigha bir métir uzunluqa qattiq qeghez chaplap, uning ustige qizil qeghezde qiyilghan herp we isim yézilghan taq sözlerni chaplidim, andin birdin onghiche bolghan séfirni on qur qilip chaplap, astigha addi notilarni yézip qoydum.

Balilar körüshke qarighanda anglashqa qiziqidu. Shunga, men wéngha herplerni oqup bérettim. Men naxsha éytishni bilmigenlikimge bekmu ökündüm. Hélimu yaxshi wénning inikanisi naxsha éytishni bilidiken. Men inikanigha heriplerni körsetsem u bularni naxsha qilip éytip béretti. Alte ayliq bowaqqa bundaq qilish, xuddi ishekke ghijek chélip bergendek ish bolsimu, u her küni bularni tekrar anglap turghini üchün herplerni tézla biliwaldi. Andin men herplerni parche qeghezlerge yézip ularni qoshup oqushni ügetettim. Buningda mundaq usul qollandim: aldi bilen resimlik kitaptiki müshükning süritini körsitip, uni <> deydighanlighini ögettim. Andin tamdiki <> dégen xetni körsitip köp qétim <> dep oqup berdim. Heripler ichidin <>, <> we <> geriplirini tépip uni qoshup <> dep oquydighanliqi körsettim. Buni wén bilen ikkimiz oyun shekli arqiliq élip barghan bolsaqmu, men uni her qétimda yaxshi qildin gdep righbetlendürüp turdum. Shuning bilen wén bu oyunni yaxshi körup qaldi. Biz mushu tertip boyiche oyunni bir qanche qétim tekrarliwiduq, wén axiri musteqil oyniyalaydighan bodi. Biu jeryanda men uni peqet zorlimidim.

Bu xil terbiye arqiliq wén bir yérim yashqa kirmeyla kitap oquyalaydighan boldi. U kitap oquyalaydighan bolghandin kéyin, terbiyeleshmu asanlashti. U özligidin kitap oqushni yaxshi kórüp qaldi.

Men wénni meqsedlik kitap oqushqa adetlendürdüm. Meyli kitap oqushta bolsun yaki birer ishni qilishta bolsun uningda melum meqsed bolishi kérek. Meqsetsiz ish körüsh-salametlikke we rohiy haletke paydisiz. Wén özining <> dégen kitapni yazghanda, ottuz nechche xil paydilinish matiryalini körüp chiqip, her qaysi döletlerning rozjdéstow bayrimini ötküzishtiki örip adetlirini tetqiq qildi. <> dégen kitabini yézish waqtida, her qaysi döletlerning bu bayramni ötküzüsh aditini tetqiq qilish üchün, pitisburgdiki barliq kitapxana, kutupxanilarni bir qanche qétim arilidi. <> dégen kitapni yazghandimu her küni haywanat baghchisigha barghandin sirt nurghun matiryallardin paydilandi.

Men kishilerning muzika bilishini hayatidiki bir bextlik ish dep qaraymen. Shunglashqa, men wén böshüktiki chéghdila, uning`gha muzika qarishini singdurush üchün, <> dégen awazlarni chiqiralaydighan muzikiliq saetni sétiwaldim hem qedimki, hazirqi mesh`hür muzikilarni asta chélip bérip quliqini kömdürüshke bashlidim.

Wén`gha muzika anglitip bergendin bashqa, her küni balilarning tili asan kélidighan naxshilarni uning`gha oqup berdim hem uni muzikigha chüshürüp usul oynashqa ögettim. Beziler usul oynashqa qarshi, méningche undaq qarash xata. Bir doktur, gréklar bilen rimliqlarning beden tüzülishining güzel, ziba bolishi, ular kichikidin tartip usul oynashqa adetlengenlikidin bolghan, dawamliq usul oynap bergenlerning téni saghlam, beden tüzilishi ziba bolidu, dégenidi.

4

balilargha muzikini kichigidin tartip ögitish kérek. Biraq, dölitimizde balilar yette sekkiz yashqa kirgendin kéyin muzika meshiqi qilduruwatidu. Undaq qilghanda balining muzika anglash iqtidari chéniqmaydu, yene kélip bu baligha bésim bolup qalidu. Uning üstige hazir muzika ögitishte naxsha ögitilmey, muzika mahariti köprek meshq qilduriliwatidu. Bundaq qilghanda balilar muzikigha qiziqmaydighan bolup qalidu. Derweqe maharet muhim, biraq balining muzikigha bolghan qiziqishini közde tutmay, maharetni quruq tekitliwergen bilen bolmaydu.

Kichik balilar royal qatarliq muzikilarni tutup oynashni yaxshi köridu. Shunga, ularning mushu alahidiligidin paydilinip, muzikigha ilhamlandurush kérek. Baligha apisi sel-pel yardem qilsila, bala her xil muzikilarni öginiwalalaydu. Wén meshiq deptirige özi ijad qilghan nahayiti köp muzikilarni yazdi. Bu xuddi kichik waqtida chüshken süretke oxshash bolup, kéyinki chaghlarda körse kishige huzur bégishlaydu.

Men burunqi usulum boyiche oyun shekli arqiliq wéngha royal ögettim.

Méning bir dostum bar idi. Balisining muzika oqutquchisi uning balisigha bir yil iskiripka xhélish maharitini ögetken bolsimu, balisi iskiripka chélishni peqet öginelmeptu, eksiche iskiripka öginishtin bizar boptu. Helium yaxshi, wénning muzika oqutquchisi yoqiriqi usulni qollanmidi.

Wén iskiripka ögengende, men uning`gha royal bilen tengkesh qilip bérettim, shunga u muzikini hewes bilen ögendi. U hazir royalnimu, iskiripkinimu nahayiti yaxshi chalalaydu.

Wén adettiki maqalilarni yazalaydighan bolghandin bashlap, uni kündilik xatire yézishqa adetlendürdürdüm. U ikki yéshidin tartip kündilik xatirini boshahsmay yazdi. Yamghur yaqqan künliri u sirtqa chiqip oynimighchqa, kündilik xatirisini élip köridu. Bu chaghda u özining kichik chaghlirini eslep xush bolup kétidu. Bu kelgüside uning balisi üchünmu qiziqarliq oqushluq bolup qélishi mumkin.

Gézi kelgende shunimu éytip qoyayki, bala terbiyeligen chaghda anining özimu kündilik xatire tutup balisining ösüp yétilishi we her qaysi jehetlerdiki ilgirilesh ehwalini tepsili xatirilesh kérek. Bu xatire kelguside balilar üchün qimmetlik miras bolup qalidu, shundaqla ularmu balilirini terbiyiligen chaghda uningdin paydilinishi mumkin.

5

tebiet-dunyada jelp qilish küchi eng yoqiri bolghan oqutquchi, uning terbiyelesh dairisi cheksiz. Biraq, dunyadiki nurghun balilarning bu oqutquchi bilen üchürishish pursitige érishelmesliki kishini tolimu epsuslanduridu.

Buningdin 100 yil ilgiri waytning dadisi waytni dalilargha egeshtürüp chiqip, haywanlar, ösümlükler heqqide nurghun qiziqarliq weqeliklerni sözlep bergeniken. Menmu wénni imkan bolsila dalilargha élip chiqip, zoologiye, botanika, méniralogiye, fizika, ximiye, géologiye, astronomiye ilmige ait weqeliklerni sözlep bergen idim. Wén bilen dalilargha chiqqanda bolsun, her xil yawa gül, reng`gareng tashlarning ewrishkisini yighqanda bolsun yaki qushlar, hasharetlerning hayatini küzetkende bolsun, ikkimiz bu heqte muhakime qilishattuq. Wén mikroskopta nersilerni közitishke bekmu xushtar idi. U téxi bu heqte qiziqarliq hékayilerni yézip chiqti.

Wén ösümlüklerni bekmu yaxshi köridu. Shunglashqa, u nurghun ösümlük ewrishkisini yighdi. U dunya tilidin paydilinip, dunya tilini bilidighan dostliri arqiliq her qaysi döletlerning ösümlük ewrishkilirini, ulugh zatlar, mesh`hor qehrimanlarning munarliridin hem qedimki urush meydanliridin nurghun gül ewrishkilirini toplidi.

Burun wén képinek léchinkisidin bek qorqatti. Uning`gha men léchinkining chirayliq képinekke aylinidighanliqini sözlep bergendin kéyin qoriqmaydighan boldi. men uning`gha yene chümüle bilen hesel herisining hayatini sözlep bergendin kéyin, wén ularning ömlükige qiziqip, sériq here bilen erkek herining hayatini tetqiq qildi hem bu heqte bir maqale yazdi.

Wén hazir qong`ghuz üstide tetqiqat élip bériwatidu. Uning éytishiche, qong`ghuzning yéngi turini tépip chiqish yolida izdinip, qong`ghuzgha ait nurghun kitaplarni oqudi. Qish peslide dalida qong`ghuz bolmighachqa, kanigén tetqiqat ornigha bérip qong`ghuz ewrishkilirini tépip tatqiq qildi.

6

hékaye éytish—bala terbiyeleshning eng ünümlük usuli. Hékaye balilarning este qaldurush iqtidarini ashurup, tepekkurini échip, nezer dairisini kéngeytidu.

Wénning tili chiqmighan chaghdin tartip men uning`gha yunan, rim we gherbiy yawropaning nurghun riwayetlirini éytip bérishke bashlidim. Uning tili chiqish bilen teng men uningdin weqeliklerni drama shekli bilen oynap berdim. Men yene wénning astnomiye ilmige bolghan qiziqishini ashurush we uning ehmiyitini bildürüsh üchün, <>diki riwayetlerni chöchek qilip, uning`gha éytip berdim. Edebiyat tetqiqati bilen shoghillinish üchün riwayet bilish kérek.

Wén kichikidin tartipla her xil sheilerni este qaldurush üchün, körgenlirini nezme qilip yézip chiqatti. Nezme nesirge qarighanda asan este qalidu. Uning yazghan nezmlirining bir qismi yéqinda <> dégen témida neshir qilindi.

Tarixtiki ishlarni oqughandin kéyin, uni drama qilip oynisa este téximu yaxshi qalidu. Méningche, mekteplermu mushundaq qilsa bolidu. Repitis qilishqa anche köp waqit ketmeydu, shundaqla künde qilishqimu bolidu. Hazir mekteplerning oqutush tarixi xuddi yilnamige oxshap qalghachqa, oqughuchilar elwette uning`gha qiziqmaydu.

Wén sekkiz yashqa kirgende, dadisi uning`gha iskilit modélini körsitip turup, fiziologiye ilmini ögetti. Kéyin dadisi sayahetke chiqip ketkende, wén ustixan, buljung gösh, ichki ezalarni nezme qilip yadliwaldi. Dadisi qaytip kelgende, uning bu ishidin bekmu heyran qaldi. Wén fizilogiyege ait tibbiy ilimni tetqiq qilish üchün, yémeklikler we türlük késellikler heqqidiki bilimlerni ögendi.

Balining ösüp yétilishige paydiliq bolushi kérek, dégen yüzlinish boyiche, men wén`gha türlük bilimlerni ögettim. Dunyada shundaq kishiler barki, ular nurghun kitaplarni oqughan, her xil sheiler heqqidiki bilimlerni bilgen bolsimu, lékin bularni özila bilip, sirtqa chiqarmaydu, jem`iyetke qilche payda keltürmeydu. Men wénning ashundaq ademlerdin bolup qélishini xalimaymen. Méning yonilishim jem`iyet, insaniyet üchün xizmet qilish idiyisini uning wujudigha singdürüp, uni jem`iyetke, insaniyetke paydiliq adem qilip yétildürüshtin ibaret.

7

bügünki kündiki aliy mektep oqughichiliri latin tili ögünishke öchlük qilidu, chünki ular latin tili asasini hazirlimighan. Men balilarda latin tili asasini baldur turghuzush kérek dep qarighanliqim üchün wén böshüktiki chéghidila uning`gha latin tilini ögettim. Latin tili rim tilining anisi, uni öginiwalsa, fransuz, ispan we italiyan tillirini asanla öginiwalalaydu.

Mekteplerde latin tili körsetküch jedwili arqiliq ögitilidu, méningche bundaq qilish xata. Men wén`gha latin tilini ögitishte, aldi bilen uning`gha oqup bérip, uning quliqini köndürdüm. Wén töt yash chéghida bir latin tili oqutquchisigha latin tili bilen söz qilsa, u oqutquchi wénning sözini peqetla uqalmaptu. Dunyada ene shundaq bir munchilighan latinshunaslar barki, ular latinche kitaplarni oquyalaydu, biraq latin tilida sözlishelmeydu.

Balilarning til öginish iqtidari haqiqeten heyran qalarliq derijide küchluk bolidiken. Wénning éngilizche tili chiqishi bilen teng, men uning`gha men uning`gha 13 döletning tilida <> dégen sözni ögettim, u bu sözni asanla öginiwaldi. Öginish usulum mundaq boldi: men 13 qorchaqni 13 döletning wekili qilip yasidim. Her küni wén bu döletlerning wekili bolghan qorchaqlar bilen her qaysi döletning tilida <> dep amanlishidu. Men yene wéngha künde latin tilida tüzülgen jümlilerni ögettim. U besh yashqa kirgende <> dastanining birinji jildi bilen ataqliq yazghuchilarning 500 misiradin artuq shéirini yadqa éliwaldi.

Til öginishte tilning menbiyi üstide izdinish élip bérish tolimu paydiliq. Wén kichikidin tartip til menbesi üstide izdinishqa adetlendi. Uning til heqqide qaldurghan xatirliri nahayiti köp bolup, bir jümle latin tili ögense, uning`gha egiship kélidighan bir nechche xil yasalma sözlerni tépip, uni xatirisige yéziwalatti. Biraq, méning eng ünümlük til ögitish usulum oyun shekli arqiliq arqiliq til ögitish bolup hésaplinidu.

8

her qaysi penler ichide, Balilarning matémetikigha bolghan qiziqishi susraq bolidu. Men wéngha sanlarni sanashni, tötinchi babtiki misallar arqiliq ögitish usulini qolliniwidim, u san sanashni asanla biliwaldi. Men uning`gha soda dukinidin mal élishni dorash oyunini oynatquzush usulini qolliniwidim, u pul sanashni asanla öginiwaldi. Biraq, u kerre yadlashta asanl azérikip qaldi. Bu uning tünji qétim öginishtin zérikishi idi. Men besh yashliq baligha kerini ölük halda yadlatquzsa bolmaydiken dep oylap, eslidiki aditim boyiche kerrini naxsha qilip ögitiwidim, bumu oxshashla unum bermidi.

Wén besh yéshida sekkiz döletning tilida sözliyeleydighan boldi. Uning nurghun shé`ir, hékayiliri arqa-arqidin gézit-zjornallarda élan qilindi. Uning riwayet, tarix, edebiyattiki bilimi ottura mektepni püttürgenlerning sewiyesi bilen teng kélidu. Biraq, uning kerre yadlash sürit asta, mne uningdin bekmu ensiryttim. Uning etrapliq yétilgen bextlik adem bolishini tolimu arzu qilattim. Wénning matimatikigha qiziqmaslighi méni téximu azaplidi. Biraq, men uni kerre yadlashqa mejburlimidim, chünki bundaq qilish uning xaraktérining yétilishige ziyanliq idi.

Men bir matimatika oqutquchisining meslihiti boyiche, aldi bilen uning matimatikigha bolghan hewisini qozghashqa tirishtim. Mesilen, men bir qachigha purchaq bilen tügmini arilashturup salattim. Andin her ikkimiz uni siqimdap élip qanchilik purchaq, qanchilik tügme alghanlighimizni sanayttuq. Üzüm yégende uriqini qaldurup, her birimiz qanchilik üzüm yigenlikimizni sanayttuq. Purchaq aqlighnada ikki qasirmaqning ichidin qanche purchaq chiqidighanliqini sanayttuq. Bashqa hésaplarnimu mushu oyun shekli bilen chiqirattuq. Shuning bilen wén hésap oyunlirini bekmu yaxshi körüp qaldi. Lékin, matimatika oqutquchisining étishiche, hésap oyunigha ménge köp serp qilinghachqa, her qétimqi oyunni 15 minuttin ashuriwétishke bolmaydiken. Bir qanche heptidin kéyin, biz purchaq, tügmilerni ikki yaki üchtin qoyup, ularning qanche bolidighanlighini depterge yézip chiqarduq hem netijisini tamgha chaplap qoyduq. Buning bilen wén ikkige ikkini köpeytse töt bolidighnaliqi öginiwélip tolimu xoshal boldi. Men hemishe wén`gha bazardin nerse-kérek sétiwélish oyunini oynatquzup, alghan nersilerning uzunluqi, sani, éghirliqini xulase qildurattim.

Yoqiriqi usullarning netijiside, wén nahayiti tézla matimatikigha ishtiyaq baghlidi. Shuning bilen u algebra, géométiriyelerni tebi`iy halda yaxshi körüp, bérilip öginidighna boldi.

9

nurghun balilar bala yighlighan haman balini émitidu yaki yeydighan nersilerni bérip uni bezleydu. Méningche, bundaq qilish xata, chünki bala kün boyi yep-ichish bilenla bolmaydu, belki yene her xil awzlarniu anglashni, nersilerni körüshni xalaydu. Wén yihglisa, men uning`gha xer xil awazlarni chiqiridighan oyunchuqlarni bérettim. Baligha yémeklikni heddidin köp berse, bala döt, galwang bolup qalidu yaki türlük késellerge giriptar bolup qalidu.

Balilarning her jehettiki iqtidarini toluq yétüldürüsh kérek, shunga ularning oynaydighan oyuni iqdidarining jari qilinishi, salametliki, rohi haliti we exlaqiy jehette etrapliq yétilishige paydiliq bolishi kérek. Ularning eqil-idiriki bihude ishlargha serp qildurmasliq kérek. Balilar dorap oynashni yaxshi köridu, bu oyun balilarning zéhni quwwitini ashurushqa bekmu paydiliq, shunga bu oyunni köprek oynatquzush kérek. nyu yorkta mexsus balilar tiyatirxanisi bar, méningche bundaq tiyatirxanilarni köprek sélishi kérek. Kinolar üstide her xil sö-chöchekler bolidu, méningche muwapiq tallan`ghan programmilarning terbiye qimmitimu yuqiri bolidu. Men hemishe wénni balilarning nadir tiyatirliri, kinolirigha élip barimen, qaytip kelgendin kéyin körgenlrimizni dorap oynaymiz, adem yétishmise qorchaqlarni rolgha qoshup chiqirimiz.

Balilar öz iqtidarini yétilduridighan oyunlarni oynashqa amraq.

<> oyuni balilarning sézish iqtidarini ashurushqa paydiliq. Men daim wén bilen bu oyunni oynap, uningközini étip qoyup nersilerni tapquzimen.

Wénning körüsh iqtidarini ashurush üchün, purset bolsila shire ustige shahmat, purchaq qatarliq nersilerni qoyup <> dégen oyunni oynaymiz. Ghizalanghan chaghda men uningdin wazida nechche alma barliqini, shire üstide qanche xil nazu németning qoyulghanliqini, yol yürgende yolning chétide némilerning barliqini soraymen. Bu oyun balini zérekleshturup, este qaldurush iqtidarini yétildüridu.

10

bala terbiyesi balining zéhniy-quwwitini ashurush bilenla cheklinip qalmastin, exlaq-pezilitini yétildürüshnimu öz ichige alidu. Yüksek peziletni bala böshüktiki chaghdin bashlap yétildürüsh kérek. Balilarning qelbige exlaq- pezilet uruqi qanche baldur sélinsa, ünümi shunche yoqiri bolidu. Doktor prinsé <> dégenidi.

Exlaq-pezilet, salametlik, qabiliyet jehette etrapliq yétishken kishi ghayilik kishi bolidu. Tenterbiyegila ehmiyet bérip, baqisi bilen kari bolmighanda, adem yirginishlik yawayilargha aylinip qélishi mumkin. Eqliy terbiyegila bérilgende, bala kelgüside késelchan ademge aylinip qélishi yaki jemiyetke yük bolup qélishi mumkin. Exlaqiy terbiyegila ehmiyet bérip, bashqa terbiyege sel qarighanda, oxshashla késel körpisi bolup qélishi mumkin. Shunglashqa, balilarni exlaqiy, eqliy, jismaniy jehette etrapliq yétildürüshke ehmiyet bérish kérek.

Bala—ata-anining kölenggisi.balilarning exlaqiy-pezilitini yétüldürüsh üchün, ata-ana bolghuchi semimiy, pak bolush jehette balilargha ülge bolishi kérek. Balilar yaxshi-yaman ishning hemmiside ata-anini ülge qilidu. Shunga waytning dadisi <<>> dégenidi. Adette anisi yasanchuq bolsa, qizimu yasanchuqluq qilidu. Anisi witildaq bolsa, qizimu gepdan kélidu. Dadisi haraqkesh bolsa, oghlimu haraqkesh bolidu. Dadisining aghzi biseremjan bolsa, balisiningmu aghzi yaman bolidu. Bularning hemmisi daim körülüp turiwatqan ishlar. Beziler, balilarning qelbi tesewwur qilip bolmaydighan chong ékinzar, idiye uruqi chéchilsa, heriket hosuli, exlaq uriqi chéchilsa, istiqbal hosuli élinidu, déyishidu.

Balini heddidin ziyade erkilitip yaki heddidin artuq döshkellep, haqaretlep chong qilmasliq kérek. Buni igilesh bekmu muhim. Men wénni terbiyeleshte mana shundaq qildim. Bir küni wén dostining öyige bérip oynap kelmekchi boldi. Men uning`gha, choqum saet on ikki yérimda qaytip kelgin, dep éytim. Biraq, néme üchündur u del nwaqtida yétip kélelmey, on ikki yérimdin on minut ötkende andin qaytip keldi. Men uning`gha bashqa söz qilmay saet istirilkisini körsitip qoydum. Wén shu haman özining toghra qilmighanliqi bildi. Tamaqtin kéyin u alirap kiyinishke bashlidi, chünki biz her heptining ikkinji küni tiyatir körgili barattuq. Men uning`gha saetni körsitip, ülgürelmeydighanliqimizni éyttim. U pangngide yihgliwetti. Tiyatirni körelmigini üchün uni kinoghimu élip barmidim. Men bu arqiliq uning`gha sözimni éside tutmisa bolmaydighanliqimni bildürdüm.

Wénda yaxshi exlaqiy-peziletni yétildurush üchün men meshghulat jedwili tüzdüm. Bu heptilik jediwel bolup, 13 grafik (boysunush, qaide-yoson, keng qorsaq, méhriban, batur, sewrchan, semiymiy, xushxuy, pakiz, ishchan, temkin, tirishchan we chaqqan) sizdim. Eger uning herikiti pezilet grafisidiki telepke uyghun bolsa, qizil yutuz, eksiche bolsa, qara yultuz chaplap, her heptining altinji küni xulasilidim. Qizil yultuz köp bolsa, kitap, lénta, preniklerni élip berdim. Qara yultuz köp, netijisi yaxshi bolmisa, élip bermidim.

Bu heriket jedwili heptining altinji küni xulasilinip bikar qilinghachqa, u pütün gheyriti we ümüdini kéyinki heptide qara yultuz élip qalmasliqqa qaritatti. Méningche, buning ünümi bir qeder yaxshi bolidiken.

12

saghlam turmushning bolmaslighi balilar hem chonglar üchünmu oxshashla qorqunchluq. Saghlamliq bolmisa tebi`iy we sün`iy güzelliktin behriman bolghili bolmaydu. Shunglashqa, balilarning salametliki nahayiti muhim. Balining salametliki üchün eng muhim nerse sap hawa bilen sap sudur. Balining yémekliklerni yaxshi hezim qilishi üchün tamaq waqtida shad-xoram, azade muhit yaritip bérishi kérek. Külüsh-hezim qilishqa paydiliq. Külke-adem bedinining ösüshidiki muhim amil.

Kishiler wénning beden qurulishi we saghlamliqigha qarap heyran qélishidu. Töwende men wénning saghlamliqini ashurushta qollanghan usulumni tonushturup otey:

Yoqirida men shad-xoramliq saghlamliqning achquchi ikenlikini éytim. Men hemishe wéngha shad-xoramliq muhit yaritip bérishke tirishtim. Etraptiki muhit yaxshi bolmisa, balining tamaqni hezim qilishi yaxshi bolmay, salametlikke tesr yetküzidu.

Wén ikki ayliq bolghanda, xuddi töt ayliq bolghan balidek chong boldi. Bu élwette sap hawadin nepeslendürüsh, köp herketlendürgenlikning netijisi. Herketlendürüsh dégenlik—bala tughulup ikki-üch heptidin kéyin, xuddi maymunchaq derex shaxlirigha ésilip oynighinigha oxshash, balining put-qolini siliq, inchike yaghachqa ilip qoyup, uyaq buyaqqa chayqash dégenliktur. Biraq, uni chékidin ashuriwétishke bolmaydu, elwette.

Balini yuyunushqa adetlendurush kérek. Su bek issiq yaki bek soghuq bolup ketse, bala yuyunushtin seskinip kétidu. Shunglashqa, balini deslep yuyundurghanda, suning témpiratorisigha alahide diqqet qilish kérek, shundaqla her küni balini yüz-qollirini pakiz yuyushqa adetlendürüsh kérek. Men wénning yüz-qollirini yuyghanda umu tengla qorchaqlirining yüz-qollirini yuyatti. Men uni bir yéshidin tartip baldur turushqa, uxlashtin ilgiri chishni yuyushqa ögettim. U yaghliq bilen burun sürtüshni xéli burunla ögengenidi.

Men uning`gha chongqur nepes élish, yoqiri awazda naxsha éytishni ögitiwatqinimgha xéli üzün boldi. Bu balining opkisini saghlamlashturushta nahayiti muhim. Biz her küni birlikte istirahet qilimiz, top oynaymiz. Bala herket qilmisa rohi chüshkünliship qalidu yaki qiliqsizliship kétidu. Shunglashqa, balilarning diqqitini heriketke hem bilim öginishke qaritish kérek.

Ailimiz tenherket meydani teyyarlap, ichige ligh`girtaqtaq, sérilma qatarliq oyunchuqlarni ornattuq. Wén üch yéshidin bashlap at minishni ögengen. U hazirmu at minishni yaxshi köridu. U yene su üzüsh, qolwaq heydesh, choyla top oynashni, derexqe chiqish, taghqa chiqishlarni bilidu. Kishiler <> déyishidu. Wén ene shundaq jiddiy, aldirashliq ichide yashimaqta.

Balilarning diligha wehime, teshwish, qayghu, yirginish, nepretlinish, narazi bolushtek tuyghularni salmasliq kérek. Bu xil tuyghu balining nérwa organizmigha ziyanliq bolup, u balini rohiy, jismaniy jehettin ajizlashturup, késelge giriptar qilidu, balining ösüshige tesir yetküzidu.

Melum bir alimning hökümi boyiche éyitqanda, insanlar 150 yil yashiyalaydiken. Uning qarishiche, janliqlar dunyagha kelgendin kéyin, ösüp yétilish waqti ömrining beshtin bir qismigha toghra kélidiken. Adem 30 yilda piship yétilidu déyilse, 30ni beshke köpeytsek 150 bolidu. Biraq, insanlarning teng yérimi dégüdek wehime, endishe, ghem ichide yashighachqa, töttin bir qisim ömrinimu toluq yashimay ölüp kétiwatidu.

Dunyadiki bezi anilar balisi uxlashtin ilgiri balisini uridu ya tillaydu, bu intayin xata. Balilarni etige telpüngen halda xush keyp uxlitip, etisi ümüdwarliq keypiyati ichide ornidin turghuzush kérek. Mana bu balilarni saghlam östürüsh yoli.



Jemile hesen terjimisi

Muherriri: yüsüp is`haq

Miras jornilidin élindi.