< <

<

Kirish Söz

Ilim - pen tarihchiliri 20 - esirni "Ilim pen partlighan dewr" dep hokum qilishmaqta.
Ma'aripning gullinishi arqisida, hazir dunyada yiligha 650 ming hil kitab yezilip, minutigha bir hil kitab neshr qilinmaqta, kunige 900 hil keshpiyat barliqqa kelmekte, her kuni 1500 hil ilmiy dissertatsiye elan qilinwatqan ilmiy dissertatsiye 5 milyondin, ihtira, keshpiyatlar 350 mingdin ashmaqta.
Pen - téhnika saheside meydan'gha kelgen alemshumul uch chong inqilab (Par quwwiti, elektr quwwiti, hesablash mashinisi) ning hemmisi ma'arip tereqqiyati bilen zich munasiwetlik. Shunga alimlar: "Hazirqi zaman derwazisining achquchi - ma'arip" dep mu'eyyenleshturmekte.
Iqtisadshunaslarning periziche, bashlan'ghuch mektep sewiyilik ishchilarning ishlepchiqirish unumdarliqi 43%; ottura mektep sewiyilik ishchilarning ishlepchiqirish unumdarliqi 108%; aliy mektep sewiyilik ishchilarning ishlepchiqirish unumdarliqi 300% bolidiken. Bu pakittin ma'aripning jem'iyet tereqqiyatida neqeder muhim orun tutidighanliqi öz - özidin melum.
Élimizde totni zamaniwilashturushtin ibaret ulughwar kuresh nishanisi otturigha qoyulghandin keyin, medeniy - ma'arip ishlirimiz kundin - kun'ge gullinishke qarap ilgirilimekte, jumlidin az sanliq milletler ma'aripimu intayin tez rawajlanmaqta. Bu tereqqiyatni biz ma'arip tarihshunasliqi we sélishturma ma'aripshunasliq prinsipliri asasida tetqiq qilip korsek tehimu ochuq koruwalalaymiz.
Uyghur ma'arip tarihigha a'it hazirghiche hechqandaq sistemiliq materiyalgha ige bolmighinimiz uchun, deslepki izdinish mewisi ornida mushu qisqiche tarih yezildi. Bu uyghur ma'arip tarihshunasliqi we ma'arip sélishturmashunasliqi bilen shoghulliniwatqan ma'aripchilirimiz we tetqiqatchilirimizning ilmiy izdinishige az - tola ilham bergusi, dep ishinimiz.

1 - Bab Mu'ellim We Mektepning Peyda Bolushi

"Insaniyet ewladini terbiyilesh - omumiy we mengguluk kategriye" (W. I. Lenin) bolghini uchun, télim - terbiye tarihi iptida'iy jem'iyetnila bashlan'ghan. Bu "Iptida'iy ma'arip" basquchida ata - anilar öz perzentlirige, tejribilik ustilar shagirtlirigha peshqedemler kichiklerge mu'ellim idi. Ogitilidighan ders turliri bolsa qural - saymanlarni yasash usuli, otyash yighish, oy qushlirini ogitish usuli, yirtquchlardin qoghdinish maharetliri qatarliqlardin ibaret idi. U emgek eméliyitide yurguzuletti, keng ormanliq we dalilar dershana idi.
Keyinrek, ishlepchiqirish peydinpey tereqqiy qilip, mehsulat eshinidighan boldi. Emgek teqsimati barliqqa keldi, kesip turliri ayrilip chiqti. Buning arqisida quldarliq tuzum, dolet we urush peyda boldi.
Mushu obyektip mewjudiyet yeziqining ijad qilinishigha turtke boldi.
Yeziq (Het) ning eng deslepki anisi 5000 yillar burun qedimqi MISIRda keship qilin'ghan Irugilip (Shekil) hetidur, shu chaghda MISIRda yene saman qeghez, kalendar (Shemsiye, qemeriye) mu ijad qilindi. Shuningdin keyin insanlarning yazma tarihi bashlandi.
Mu'ellim we mektep ene shu yeziq keshpiyati asasida peyda boldi. "Mektep" degen atalghuning menisimu shuningdin derek beridu.
Dunyada tunji mektep qedimqi MISIRning Tibbis (Thebes) degen yeride qurulghan. Bu mektepning nami Ramissum (Ramissum) - "Oqutush orgini" dep atilatti.
Miladidin burunqi 2870 - yili MISIR Pir'oni Essining weziri Pitah Hutip teripidin yezilghan "Sebuyet" we "Ehlaqname" namliq kitab resmiy ijtima'iy terbiye dersliki bolup bekitilgen. Del shu mezgillerde Babilunda padishah Ashurbanpalning orda kutuphanisi qurulup, uningda 25 ming jild kitab saqlan'ghan.
Lekin kitab we dersliklerning koplep yezilishi herplik het ijad qilin'ghandin keyinla mumkin boldi. Qedimqi Finikiliqlar miladidin 3000 yillar ilgiri jahan ma'aripining tunji ana tili dersliki "Élipbe" (1) Kitabini tuzup chiqti.
Qedimqi MISIR we Babilun ma'aripining turtkiside, qedimqi Yunanda tunji pedagog orgini Epib (Epib) qurulup, mu'ellimlerning télim - terbiye ishlirigha yetekchilik qilinidighan boldi.
Biraq, bu chaghdiki mu'ellimler quldarlarning a'ile oqutquchiliri bolup, "Yallanma ependi" dep atilatti. Oqutquchilarni kemsitidighan bu atalghu keyinrek men'iy qilinip, uning ornigha mu'ellimlerni "Pedagog" dep ataydighan boldi. Peb bala, Gokis yetekchi - "Perzentlerni yeteklesh" degen uqumni bilduridu.
Shuning bilen bille, perzentlerni qandaq yeteklesh usuli toghrisida dedaktika ilmiy meydan'gha keldi. Grek tilida bu söz dedaktikos (Men oqutimen) degen menini bilduridu.
SHundaq qilip, quldarliq tuzumide ijtima'iy ma'arip oqutquchiliri pedagog, a'ile oqutquchiliri bolsa "Mu'edib" dep eniq ayrildi.
Uzun otmey, qedimqi Yunanda mu'ellimler ichidin chong peylasoplar yetiship chiqip, mu'ellimlerning ijtima'iy orni zor derijide yuqiri koturuldi. Ularni kishiler Sopist ("Ilim guruhi") dep atap, bek hormet bilen tilgha élishidighan boldi.
Ilim guruhidikiler chong alimlar we meshhur natiq (Aratur) lardin bolup, ularning ijabiy turtkiside, miladidin burun qedimiqi Yunanda arqa arqidin akademiye (2) We inistitutlar (3) Quruldi. Ma'arip tarihida bu dewr "Klassik ma'arip dewri" dep atilidu.
Klassik ma'aripning oqutush programmisigha yette hil ders: Grek - Latin tili, natiqliq nezeriyisi, de'alektika, matematika, ge'ometriye, astronomiye we muzika kirguzulgen. Bu "Yette sen'et" dep atalghan.
Yuqiridiki yette sen'et programmisi qatarigha keyinrek yene tenterbiye maharet dersimu qoshuldi. Miladidin burunqi 776 - yili qedimqi Yunanning olumpiye degen yeride tesis qilin'ghan olimpik (4) Tenterbiye herikiti kishilerning etrapliq tereqqiy qilishigha zor turtke boldi.
Klassik ma'aripning ulugh namayendiliridin bolghan meshhur alimlar, peylasoplar we pedagoglarning eng buyuk wekilliri Soqrat (5), Prutagras (6), Demokrit (7) Qatarliqlar télim - terbiyide etrapliq tereqqiy qildurush mezmun qilin'ghan bir yurush sistemiliq pedagogika nezeriyisini otturigha qoydi. Bolupmu yawropa klassik ma'aripining eng dangliq wekili, dunyada birinchi ustaz dep shohret qazan'ghan aristotil (Miladidin burunqi 384 - 322 - yillar) miladidin burunqi 335 - yili afinada "Rokyan" namliq meshhur inistitutni tesis qilghan we chong imperator Iskende Zulqerneyinni oqutqan, iskender bu mektepke 800 taran (8) Altun hediye qilghan.
F. En'gels Aristotelni qedimqi dunyada "Hemmila pendin hewerdar chong alim idi" degen. Derweqe u, ilim - penning hemmila sahéliride ajayip zor muweppeqiyet qazan'ghan we intayin nurghun eser yazghan. Aristotel siyasiy tuzum ustide 158 hil tetqiqat élip barghan.
Aristotel ilm - penni tunji qetim uch chong kategoriye (Nezeriyiwi bilim kategoriyisi, eméliy ishlinidighan penler kategoriyisi, ijadiyet peni kategoriyisi) ge ayrip chiqqan. U matematika, logika, di'alektika we bashqa tebi'iy penlerni nezeriyiwi bilim kategoriyisige; ehlaqshunasliq, siyaset, iqtisad we istrategiyeshunasliq ilimlirini eméliy ishlinidighan penler kategoriyisige; she'ir, muzika we bashqa hemme sen'etni ijadiyet penliri kategoriyisige ayrighan.
Aristotel - yene logika ilmini keship qilghuchi, di'alektika ilmining asaschisi. SHuning bilen u yene insaniyetning tunji ma'arip qamusi - ensiklopediyining yaratquchisi, Aristotel ensiklopediyige omumiy (Insklo) ma'arip (Pidiya) degenlik bolidu, dep eng mukemmel terip bergen.
Aristotel öz qoli bilen tesis qilghan "Rokyan" inistitutida ma'arip (Pedagogika) nishanisi qilip towendiki meshhur télimatni otturigha qoyghan.
"... Grazjdanlarning hemmisini ma'ariptin erkin behrimen qilish zorur, ma'arip ularning eqliy, ehlaqiy, jismaniy jehetlerdin etrapliq tereqqiy qilalishigha uyghun bolushi kerek...".
Biraq, Aristotel idi'ologiye saheside yenila eyni zamandiki quldarliq tuzumining muteppekkuri idi. U bu tarihiy cheklimidin nerigha bosup otup ketelmidi. U özining eserlirining biride mundaq degen: "Qullar peqet söz qilishnila bilidighan qoraldur...".

* * * * * *

Élimizning Huang'he wadisi sherq klassik ma'aripining asasiy merkezliridin biri bolup, miladidin hélila burun élimizde meshhur "Jyagu" yeziqi keship qilin'ghan. Bu yeziq dunya boyiche eng burun keship qilighan yeziqlar qatarigha kiridu.
"Jyagu" yeziqi eng qedimki basquchta songek we tashpaqa qepighila yezilatti. Uninggha pal tebirliri hem yahshi - yamanliq toghrisidiki qiyaslar putuletti, bu yeziq tedrijiy islah qilinishi arqisida hazirqi Junggo yeziqi wujudtqa kelgen.
Quldarliq tuzumidiki sherq ma'aripining eng chong wekili Kungfuzi (Miladidin burunqi 551 - 479 - yillar) bolup, uning hususiy mektipide 3000 din artuq oqughuchi terbiylen'gen. Ularning ichidin 70 tin artuqraqi shu zamanning ataqliq alimliri we pedagogliridin bolup yetiship chiqqan.
Kungfuzining zamandishi peylasop Lawzi uzun yillar oqutquchi bolush bilen bille élimizde "Min fu" namliq tunji kutuphanini tesis qilghan hem özi kutuphana bashliqi bolghan.
Kungfuzining "Muhakime we bayan" namliq esiride uning ma'arip idiyisi héli keng sherhilen'gen. U "Hem oginish, hem oylinish kerek", "Oginip zerikmeslik, ogitip harmasliq" dep tekitligen.
Kungfuzining ehlaq terbiyisining yadrosi "Wapadarliq" bolup, u "Wapaning sherti mehribanliq" dep teshebbus qilatti, yene "Özung halimighanni özgige tangma" dep tekitleytti.
Kungfuzi idiyisining tesiride élimizde miladidin burun "Meripetname" namliq pedagog risalisi yezilip chiqti. Bu eser sherqning klassik ma'arip tarihida chong ehmiyetke ige bolup, uningda eyni zamandiki ma'arip tuzumi, oqutush mezmuni, metodika mesililiri sherhilen'gen.
Élimizde keyinrek birmunche yuqiri bilim yurtlirimu tesis qilin'ghan, mesilen: miladining 1 - esirde (Gherbiy hen sulalisi dewride) shotang (学堂) Mektipi, miladining 276 - yili "Gözisho" (Hanliq mektep) tesis qilinip, mensepdarliq terbiyisi élip berilghan.
Tang sulalisi dewrige kelgende Junggo ma'aripi kop derijide gullendi. Doletlik kutuphanilar quruldi. Tere we lata - purushlardin yengiche qeghez yasash keship qilindi. Bu keshpiyat sherq ma'aripini yukseldurushte zor turtke bolush bilen bille gherbning metbe'e we qeghez sana'itining rawajlinishidimu turtkilik rol oynidi.
Tang sulalisi dewride Junggo sherq ma'aripining merkizige aylan'ghini uchun, Yaponiye qatarliq qoshna ellerning oqughuchiliri turkum - turkumlep élimizge kélip bilim élip turdi.

Izahatlar:

(1) Bu atalghu Finikiliqlarning "Alpabeyt" sözidin kélip chiqqan ALPA okuz, beit oy yeni okuz qotini degen söz. Qedimqi Finikiliqlar okuzni "Muqeddes haywan" dep hesablaytti. CHunki, okuz tirikchilikning tayanchisi idi.
(2) Akademiye Yunanliqlarning bir milliy qehrimanning nami.
(3) Inistitut Grek tilida "Yerim kun ishlep, yerim kun bilim élish" degen uqumni bilduridu. U chaghda bilim élish bilen ishlepchiqirish birleshturulgenidi. Inistitutlar hawaliq baghchilarda qurulghan bolup, stodentlar yerim kun oqup, yerim kun emgek qilatti.
(4) Olimpik tenterbiye herikiti - yugurush, deska etish, at beygisi, chélishish, ressamliq, she'ir, drama, opera, muzika qatarliq musabiqe turlirini öz ichige alatti.
(5) Soqrat (Miladidin burunqi 469 - 399 - Yillar) "Bilim we ihtisas - insanning eng yuksek guzel peziliti" degen.
(6) Pilatun (Miladidin burunqi 427 - 347 - yillar) omur boyi oqutquchiliq qilghan. Miladidin burunqi 387 - yili afinada akademiye tesis qilghan, "GHayiwi dolet", "Bilim toghrisida" qatarliq kop eserlerni yazghan.
(7) Prutagras (Miladidin burunqi 481 -411 - yillar) ataqliq pedagog, birinchi qetim pedagogika mesililirini otturigha qoyghan. "Talant bilen oginish ohshash muhim" dep tekitligen.
(8) Demokrit (Miladidin burunqi 460 - 370 - Yillar) ensiklopedist alim. 52 Hil eser yazghan, "Ma'arip ademni özgerteleydu" degen.
(9) Taran - eyni zamandiki altun birliki.